Nieuwjaarstoespraken nader bekeken

Graag wil ik toosten op het nieuwe jaar. Dit of woorden van gelijke strekking vormen de afsluitende woorden van de traditionele nieuwjaarstoespraken van commissarissen van de Koning of burgemeesters. In hun toespraken wensen zij inwoners het beste voor het nieuwe jaar toe, maar dat is zeker niet het enige. Nieuwjaarstoespraken dienen ook uitdrukkelijk als instrument voor politiek-bestuurlijke agendering. Dat doen bestuurders door terug te kijken (wat is er het afgelopen jaar allemaal gebeurd?), door vooruit te kijken (wat gaat er het komend jaar allemaal gebeuren?) en dit te plaatsen in de huidige maatschappelijke context (wat gebeurt er allemaal in de wereld om ons heen?). Nieuwjaarstoespraken bieden commissarissen en burgemeesters de mogelijkheid om bepaalde thema’s te agenderen, stippen aan de horizon te plaatsen en nieuwe plannen aan te kondigen. Vaak halen deze boodschappen ook het lokale, regionale of zelfs het landelijke nieuws. Dit maakt een analyse van deze toespraken interessant: zij geven aan wat de huidige stand van het denken is binnen bestuurlijk Nederland. In deze analyse geef ik een overzicht van de thema’s die dit jaar op het netvlies van commissarissen en burgemeesters stonden.

Verantwoording
Voor deze analyse heb ik 143 nieuwjaarstoespraken van bestuurders gebruikt. De belangrijkste criteria voor de selectie van toespraken waren gemeentegrootte, geografie en – uiteraard – beschikbaarheid. De meeste toespraken had ik als tekst, maar sommige waren uitsluitend beschikbaar als video. Dat is sowieso al een relevante constatering, want steeds vaker wordt een nieuwjaarstoespraak ook beschikbaar gemaakt via YouTube. De analyse heeft een kwalitatief en kwantitatief aspect. Op basis van deze kwantitatieve analyse is inzichtelijk hoe vaak een specifiek woord in de tekst voorkomt. Zo vormt het woordje ‘de’ 5 procent van de totale tekst, terwijl het woordje ‘regen’ maar 0,0004 procent in de toespraken voorkomt. Een woord komt (erg) vaak voor als het ongeveer 0,1 procent terugkomt in de teksten. Voor het bepalen welke onderwerpen dominant zijn, heb ik het gebruik van bepaalde woorden bij elkaar opgeteld, zoals ‘maatschappelijke democratie,’ ‘participatieve democratie’ en ‘meedoe-democratie.’ Ik heb de nieuwjaarstoespraken uit 2016 en 2017 daartegen afgezet. Dat geeft een beeld van de nadruk die burgemeesters en commissarissen leggen op bepaalde thema’s.

1. Regionale samenwerking
   In het bijzonder wil ik  aandacht besteden aan de regio en de noodzaak tot samenwerking op dat niveau. Aan het begin van 2017 was dit hét onderwerp voor bestuurders. Ook dit jaar besteden veel bestuurders aandacht aan regionale samenwerking, maar de aard daarvan is wel enigszins veranderd. Waar het begin 2017 een sterk agenderend karakter leek te hebben, staat het dit jaar meer in het teken van bestendiging. Dat blijkt ook uit de mate waarin bestuurders aandacht geven aan dit thema. Het wordt benoemd in de toespraken, maar meer als een thema dat slechts beperkt aandacht nodig heeft.
   Een tweetal aspecten wil ik hier nader benoemen. Dat betreft in de eerste plaats de moeizame samenwerking tussen gemeenten, die door sommige bestuurders wordt benoemd. In het afgelopen jaar is bijvoorbeeld een aantal ambtelijke fusies gestopt, zoals die tussen IJsselstein en Montfoort. Dit brengt de nodige spanningen mee tussen gemeenten. Daarnaast benoemen sommige bestuurders gevoeligheden, waarbij de een benadrukt dat de eigen gemeente verlangt naar een evenwichtige samenwerking en de ander juist benadrukt dat de gemeente niet te bescheiden moet zijn. Zo benoemde waarnemend burgemeester Van Aartsen van Amsterdam, dat Amsterdam geen eiland is. ‘Laten we stad en regio niet voortdurend als tegenpolen framen,’ stelt hij. Burgemeester Eenhoorn van Amstelveen stelt dat de eigen gemeente in die regio sterk moet zijn: ‘Soms zijn wij echt te klein, worden wij niet gezien en wij gedragen ons met enige regelmaat als het kleine mannetje dat nooit zijn zin krijgt en zegt: er wordt nooit naar mij geluisterd, omdat ik zo klein ben! Wij moet uitkijken dat wij dit Calimero-effect inderdaad niet iedere keer zien.’
   In de tweede plaats benoemen bestuurders vaker de noodzaak om niet alleen tussen gemeenten samen te werken, maar ook tussen bestuurslagen. ‘Ik merk dat er meer partnerschap komt tussen onze regio, onze provincie en de landelijke overheid. We zijn meer een gesprekspartner van het Rijk,’ stelt burgemeester Meijer van Zwolle, ‘En dat is helemaal terecht, want hoe wij in de regio Zwolle de krachten bundelen, daar kun je wat van leren.’ Ook Van Aartsen benadrukt de noodzaak tot gezamenlijk inspanning: ‘samen met het Rijk en de regio.’ In datzelfde kader worden ook met enige regelmaat de regiodeals genoemd.
   Een aantal burgemeester wezen in hun toespraak ook over het kabinetsvoornemen regiodeals te maken. ‘Het zou zo maar kunnen dat de regiodeal van Noordoost Friesland,’ zo zegt burgemeester Waanders van Dongeradeel, ‘de eerste is die dit jaar bij haar op tafel ligt. Want de Economische Versnellingsagenda de we vorig jaar als resultaat van de Proeftuin Maak Verschil hebben opgeleverd, wordt op dit moment uitgewerkt in een Regiodeal waarvoor 42 vertegenwoordigers van overheden, ondernemers en onderwijs juli vorig jaar hebben getekend.’ En uiteraard laten de bestuurders de financiële middelen voor deze regiodeals ook niet ongenoemd. ‘Ik koester hoge verwachtingen dat er uit de z.g. regio-envelop ruime middelen deze kant op komen om onze voorzieningen op het gebied van sport, cultuur en talent op het peil te brengen,’ stelt burgemeester Jorritsma van Eindhoven, ‘horend bij de Vijfde Stad van het land, die in grote mate verantwoordelijk is voor het nationale verdienvermogen.’
2. Ondermijning
   Het grote nieuwe thema in de nieuwjaarstoespraken van 2018 was ondermijning. Waar het onderwerp in 2016 niet werd en in 2017 slechts beperkt, was het in 2018 sterk aanwezig in de nieuwjaarstoespraken. Bestuurders waarschuwen voor ondermijning, ook al is het misschien niet altijd zichtbaar. ‘Het wordt vaak aan het oog van de gewone brave burger onttrokken,’ zo zegt burgemeester Hessels van Echt-Susteren, ‘maar ook in onze plattelandsgemeente is er sprake van grootschalige criminaliteit, intimidatie en ondermijning. Of het nu over de opening van een kleine winkel of een dorpscafé gaat of over een prestigieus miljoenenproject, meerdere keren per jaar zien we dat dit dekmantels zijn voor het plegen van misdaden of het witwassen van door misdaad verkregen geld.’
   De gevolgen van ondermijning moeten zeker niet onderschat worden. ‘Ondermijning leidt tot de aantasting van maatschappelijke structuren door vermenging van onder- en bovenwereld. Het onrechtmatig beïnvloeden van politieke besluiten of het ontfutselen van overheidsinformatie is hoe dan ook onaanvaardbaar. Soms is ook sprake van het heel venijnig ondermijnen van het gezag van de burgemeester door hem of haar verdacht te maken door het verspreiden van nepfeiten over bestuurders of door het doen van aangifte over een geconstrueerd strafbaar feit,’ zo waarschuwt Commissaris van de Koning Remkes van Noord-Holland. Volgens veel bestuurders is ondermijning, mede met het oog op de komende raadsverkiezingen, actueler dan ooit.
   Oplossingen voor het tegengaan van ondermijning zijn echter niet eenvoudig, zo wordt erkend. ‘Creativiteit en overtuiging hebben we ook nodig in de strijd tegen ondermijning,’ zo zegt burgemeester Hillenaar van Cuijk, ‘Dat vraagt alertheid van ons allemaal. Vandaar ook mijn huis-aan-huisbrief, die niet ging over klikken, maar over burgerschap en verantwoordelijkheid nemen.’ Maar bestuurders pleiten ook voor een krachtiger instrumentarium. Naast de voorstellen die burgemeester Spies als voorzitter van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters heeft gedaan, pleit Commissaris van de Koning Remkes voor het overwegen van meer schorsingsgronden voor volksvertegenwoordigers met de bepaling dat het hebben van criminele banden kan leiden tot verlies van het lidmaatschap van het volksvertegenwoordigend orgaan. Daarnaast pleit hij voor uitsluiting van het passief kiesrecht als bijkomende straf indien sprake is van veroordeling tot bepaalde bij wet aangewezen delicten.
3. Digitalisering
   Meer dan in voorgaande jaren komt het thema digitalisering in de nieuwjaarstoespraken aan de orde. Dat gaat aan de ene kant over de toenemende invloed van technologie op ons dagelijks leven, inclusief de vraag wat dat betekent voor sociale verhoudingen. Aan de andere kant gaat dan om de toegenomen mogelijkheden van digitalisering voor de overheidsdienstverlening.
   Allereerst de toegenomen invloed van technologie. Veel bestuurders wijzen op de positieve aspecten van de technologie op ons leven, waarbij vooral aandacht wordt besteed aan de toegenomen welvaart en de mogelijkheden om isolement van mensen tegen te gaan. Maar er wordt ook veel aandacht besteed aan de keerzijde van technologie. Dat gaat bijvoorbeeld over de invloed van digitale platforms. ‘Wij moeten extra waakzaam zijn op de publieke waarde,’ zo waarschuwt burgemeester Eenhoorn van Amstelveen, ‘Als wij niet uitkijken, wordt de samenleving bepaald door de grote vier, of vijf digitale platforms, die wij in de wereld hebben, die de overheid een behoorlijk antwoord kunnen geven. Het dreigt en het gaat heel ver, want de digitale platforms zoals Amazon, Google en Facebook weten meer van jullie allemaal, dan de gemeente en dat moet ons aan het denken zetten.’
   De waarschuwingen betreffen ook de ontwikkelingen op sociale media. Daarbij wordt vaak gewezen op het ontstaan van bubbels, die deze media met zich meebrengen. ‘Ik vraag u wél om u bewust te zijn van al die verschillende ‘bubbles,’ waarin wij verkeren, zo zegt gouverneur Bovens van Limburg, ‘Ál die verschillende bubbles, van jongeren, bubbles van ouderen, een bubble zoals wij die hier vanmiddag vormen, tot de bubble van uw eigen app-groep. Die moeten we echt zien te doorbreken, of minimaal te verbinden.’ ‘Soms is die bubbel best fijn,’ stelt burgemeester Meijer van Zwolle, ‘Vertrouwde dingen en mensen om je heen. Een geborgen gevoel. Ik moet er niet aan denken dat we één grote grijze mix worden. Onze diversiteit geeft kleur aan de stad. Als je maar niet langs elkaar leeft en ook een keer uit die bubbel stapt.’ Ook wordt door een aantal bestuurders gewezen op de risico’s voor de jeugd. Zo wijst burgemeester Mak van Deurne op de gevolgen van sexting: ‘En dan met name voor zeer jonge pubers. Sexting kan grote gevolgen hebben. Denk aan cyberpesten, ernstig persoonlijk leed, schooluitval, schaamte, angst, onzekerheid en in sommige gevallen zelfs zelfdoding.’ Hij wijst erop dat jongeren betere begelieiding nodig hebben. Dat kan door docenten, jeugdwerkers en andere opvoeders, maar ‘nog belangrijker is de rol van de ouders.’
   Een andere kant van digitalisering betreft de mogelijkheden voor de overheidsdienstverlening. Op meerdere plaatsen werd gewezen op de slimme toepassing van ICT in de dienstverlening aan mensen in de gemeente. Zo wees waarnemend burgemeester Greetje de Vries-Leggedoor van Zuidhorn op de toepassing van blockchain bij de aanbieding van kindpaketten. Hierbij kan de ontvanger van het Kindpakket zelf de aankoop, op een eenvoudige administratieve en financiële wijze af doen. De ‘klant’ betaalt, bijvoorbeeld het kopen van een fiets, met een specifieke code en de ondernemer krijgt het geld direct op zijn rekening bijgeschreven zonder tussenkomst van de gemeente. Met deze eerste stap in blockchain technologie is de gemeente in staat een nieuwe vorm van dienstverlening toe te passen
   Maar een grotere toepassing van technologie in de overheidsdienstverlening vraagt nog wel een en ander van de gemeentelijke organisatie. ‘Ik ben van mening dat de versnipperde kennis en kunde,’ zo stelt burgemeester Mak van de gemeente Deurne, ‘die er op dit gebied aanwezig is in de diverse gemeentes, meer zal moeten worden samengebracht.’
   In het kader van digitalisering wordt ook gewezen op nieuwe veiligheidsvraagstukken, zoals cybercrime. ‘Het zijn andere soorten criminaliteit dan waar we klassiek op zijn ingericht,’ zo zegt burgemeester Meijer van Zwolle, ‘De old school benadering van zulke criminaliteit werkt niet. Je hebt new school mensen en techniek nodig, maar ook een andere denkstijl. Daar werken we aan.’
4. Woningbouw en energietransitie
   Net als vorig jaar wijzen bestuurders in hun nieuwjaarstoespraken op de aantrekkende woningmarkt. Dat betekent vooral dat er plannen bestaan voor nieuwbouw. ‘Bijna wekelijks worden er contracten getekend, eerste palen geslagen of woningen in gebruik genomen,’ zo zegt burgemeester Ravestein van Pijnacker-Nootdorp. ‘De woningmarkt trekt geweldig aan, allerlei nieuwbouwprojecten gaan van start en het is mooi te zien dat ook hier burgers initiatieven nemen en de ruimte krijgen om eigen plannen en inzichten te presenteren,’ stelt burgemeester Hellegers van Uden.
   Interessant is dat veel van deze plannen worden gekoppeld aan klimaatverandering en energietransitie. ‘Je ziet bij veel nieuwbouw ziet dat we al rekening houden met klimaatverandering,’ zegt burgemeester Meijer van Zwolle, ‘De huizen van de nieuwe buurt op het Weezenlanden terrein hebben ingebouwde dijken, de geluidswallen in Stadshagen zijn tegelijk ook waterkeringen. We moeten creatief zijn om als stad ons hoofd koel en de voeten droog te houden’
   In veel nieuwjaarstoespraken wordt verwezen naar klimaatverandering en de noodzaak tot een energietransitie. Deze energietransitie wordt beschouwd als de grootste opgave voor de komende jaren. Vaak wordt daarbij een vergelijking gemaakt met de transitie van anderhalve eeuw geleden. ‘We zijn,’ zo stelt burgemeester Meijer van Zwolle, ‘in slechts 150 jaar tijd van hout en turf naar kolen naar olie naar gas gegaan om ons warm te houden en te koken. Ook dat is ons gelukt, maar de volgende stap komt er aan.’ De energietransitie wordt ook neergezet als een kans voor overheden, bedrijven en mensen. ‘Een omslag die onze provincie ook banen oplevert,’ zo stelt Commissaris van de Koning Klijnsma van Drenthe, ‘Denk aan banen voor installateurs van zonnepanelen en warmtepompen. Daarbij moeten we ons wel realiseren dat deze nieuwe vormen van energie ruimte kosten. Waar we vroeger onze energie ondergronds wonnen en zelfs ruimte erbij kregen door het ontginnen van turf, is dat met zonnewarmte en windenergie anders.’

Afsluiting
Nieuwjaarstoespraken bieden door het terugkijken, het vooruitkijken en de duiding van de maatschappelijke context een beeld van het huidige denken in bestuurlijk Nederland. Van jaar tot jaar zijn er namelijk overeenkomsten en verschillen in de besproken thema’s, vooral door de veranderende zorgen van bestuurders als gevolg van bepaalde gebeurtenissen, zoals de vluchtelingencrisis in 2015 en de Brexit en de verkiezingsoverwinning van Donald Trump in 2016. Het is interessant om te kijken welke thema’s aan de orde komen in de nieuwjaarstoespraken van 2018 en hoe er over deze thema’s wordt gesproken. Daarnaast blijkt dat voor dezelfde thema’s opeens andere woorden worden gebruikt. Ook dit geeft een beeld hoe het bestuurlijk denken in een jaar tijd kan veranderen.

Dit artikel is op persoonlijke titel geschreven.