Wat zijn de uitdagingen van deze tijd?

Wat zijn de uitdagingen van deze tijd? Hoe beschermen we onszelf tegen ecologische rampen, een nucleaire oorlog en technologische bedreigingen? Hoe weren we ons tegen de epidemie van irrelevante informatie en fake news die ons overspoelt? Waarom verkeren liberale democratieën in een crisis? In zijn nieuwste prikkelende boek 21 lessen voor de 21e eeuw  geeft Yuval Noah Harari, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Jeruzalem, antwoordt op de meest urgente vragen van deze tijd. Eloquent en met een grote retorische kracht. Zoals hij dat ook deed in zijn vorige boeken: Sapiens (2011) en Homo Deus (2015).

Al meteen in het eerste deel van het betoverend vlot geschreven boek, stelt Harari dat de revoluties in informatietechnologie en biotechnologie ons voor de grootste uitdagingen stellen die de mens ooit heeft meegemaakt. Volgens hem zal de fusie tussen infotech en biotech mogelijk al heel snel miljarden mensen van de arbeidsmarkt drukken en daarmee vrijheid én gelijkheid ondermijnen. Big-data-algoritmen kunnen digitale dictaturen creëren waarin alle macht in handen van een kleine elite komt, terwijl de massa niet eens meer wordt uitgebuit, maar  – erger nog-  volkomen irrelevant wordt.
Volgens Harari zal de dubbele revolutie in de infotech en biotech niet alleen hele economieën en samenlevingen veranderen, maar ook ons eigen lichaam en onze geest. De dreigende teloorgang van banen, die  voor heel wat sociale en politieke onrust kan leiden, komt niet voort uit de opkomst van de infotech alleen, maar uit de samenloop van infotech en biotech. Het van cruciaal belang te beseffen dat de machine-learning, kunstmatige intelligentie en robotica bijna alle beroepen zal gaan veranderen. Het gaat volgens hem niet alleen meer om computers die steeds sneller en slimmer worden, maar om computers die de cognitieve vaardigheden van mensen kunnen overnemen. De ontwikkelingen zouden volgens Harari wel eens zodanige vormen kunnen gaan aannemen, dat de mensheid zich opsplitst in een kleine klasse van supermensen en een massale onderklasse van totaal overbodige homo sapiens.

Speciatie
Nu al bezit de rijkste 1 procent de helft van alle rijkdommen ter wereld. En bezitten de rijkste honderd mensen meer dan de armste vier miljard. Volgens Harari zou de opkomst van kunstmatige intelligentie funest kunnen uitpakken voor de economische waarde en politieke macht van de meeste mensen. Nieuwe ontwikkelingen in de biotechnologie zouden het mogelijk maken om economische ongelijkheid om te zetten in biologische ongelijkheid. Zeker als nieuwe behandelmogelijkheden om het leven te verlengen en fysieke en cognitieve vermogens te upgraden heel duur zullen blijven, zullen mogelijk alleen de rijkste mensen kunnen profiteren. En dreigt de mensheid te worden opgesplitst in verschillende biologische kasten of zelfs verschillende mensensoorten: speciatie. In landen als Frankrijk en Nieuw-Zeeland, verzorgingsstaten met een lange traditie van liberale opvattingen, zal de elite volgens Harari misschien voor de massa blijven zorgen. In de meer kapitalistische VS zou de elite wel eens haar kans kunnen grijpen om de laatste resten van de Amerikaanse verzorgingsstaat af te breken.
De combinatie van infotech en biotech zou daarmee wel eens een ernstige bedreiging voor moderne kernwaarden als vrijheid en gelijkheid kunnen worden. Een eventuele oplossing zal internationale samenwerking vereisen, maar nationalisme, religie en cultuur verdelen de mensheid in kampen die vijandig tegenover elkaar staan. Dat maakt wereldwijde samenwerking heel moeilijk.
Volgens Harari krijgt de politiek in de eenentwintigste eeuw te maken met drie existentiële dreigingen: technologische ontwrichting, een nucleaire dreigingen de dreiging van wereldwijde klimaatramp.  En hoewel sommigen daaraan ook de theorie van de ‘botsende beschavingen’ aan toevoegen, is daar volgens  de hoogleraar geschiedenis  geen sprake van. Biowetenschappers, met name genetici, hebben ijzersterke wetenschappelijke bewijzen gevonden dat er geen noemenswaardige biologische verschillen zijn tussen Europeanen, Afrikanen, Chinezen en Amerikaanse indianen. Ondanks dat zijn er verrassend weinig verschillen tussen het sjiitische Iran, het soennitische Saoedi-Arabië en het joodse Israel. Het zijn allemaal bureaucratische natiestaten, zo voeren allemaal min of meer kapitalistisch beleid, vaccineren allemaal hun kinderen tegen polio en ze laten hun bommen allemaal maken door scheikundigen en natuurkundigen.

Culturalisten
Tegelijkertijd hebben antropologen, sociologen, historici en gedragseconomen evenwel bergen gegevens verzameld waaruit blijkt dat er significante verschillen bestaan tussen verschillende menselijke culturen. De grootste verschillen zitten in hoe de politiek in die landen omgaat met zaken als nationalisme, religie en immigratie. Waarbij de vraagstukken steeds meer in ‘culturele’ termen worden verpakt. Terwijl het traditionele racisme op zijn retour is, wemelt het volgens Harari inmiddels van de ‘culturalisten’.
Misdaden worden niet meer gedaan door ‘zwarte mensen’ omdat ze inferieure genen hebben, maar steeds meer doordat ze afkomstig zijn uit disfunctionele subculturen. Veel culturalistische beweringen hebben evenwel drie veelvoorkomende zwakke plekken. Ten eerste verwarren culturalisten plaatselijke superioriteit vaak met objectieve superioriteit. Ten tweede kunnen culturalistische beweringen vaak niet goed onderbouwd worden omdat geen duidelijke maatstaven worden gehanteerd en ze daarnaast tijd- en plaatsafhankelijk zijn. Ten derde worden culturalistische beweringen vaak gebruikt om voorbarig te oordelen over individuen.

Veerkracht
Hoe moet je leven in een chaotische tijd als oude verhalen (religie, communisme, kapitalisme) zijn ingestort en er nog geen nieuwe verhaal is om deze te vervangen? Hoe kunnen we onszelf en onze kinderen voorbereiden op een wereld met zulke ongehoorde radicale  veranderingen en onzekerheden? Wat moet een kind leren, wat zal hem helpen overleven en floreren in een wereld van 2050 of de eenentwintigste eeuw? Wat voor vaardigheden zal hij nodig hebben om een baan te krijgen, te begrijpen wat er in de wereld gebeurt en zijn weg te vinden door de doolhof van het leren? Volgens Harari zal in de eenentwintigste eeuw verandering de enige constante zijn.
Een groot deel van wat kinderen nu leren zal in 2050 waarschijnlijk ontzettend gedateerd zijn. In een wereld die overvoerd wordt door informatie, zal het veel belangrijker worden om over vermogen te beschikken om informatie te interpreteren, de kunst onder de knie te krijgen om het verschil te zien tussen belangrijke en onbelangrijke informatie en vooral ook de kunst om allerlei stukjes informatie samen te voegen tot een overkoepelend wereldbeeld. De belangrijkste vaardigheden worden aanpassingsvermogen, het vermogen om nieuw dingen te leren en het vermogen je niet uit het lood te laten slaan door onbekende situaties. Om mee te kunnen in de wereld van 2050 moet je niet alleen in staat zijn om nieuwe ideeën en producten te bedenken, je zult vooral ook over veerkracht moeten beschikken om jezelf meermalen opnieuw uit te vinden.

Zingeving
Het liberalisme is aan het verliezen, zegt Harari op diverse plaatsen. Sinds de wereldwijde crisis van 2008 zijn mensen overal ter wereld steeds meer teleurgesteld geraakt in het liberale verhaal. Muren en firewalls raken weer volop in de mode. Er komt er steeds meer verzet tegen immigratie en handelsovereenkomsten. Ogenschijnlijk democratische regeringen ondermijnen de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, muilkorven de pers en stellen oppositie gelijk aan landverraad. Kranten worden vijanden van het volk genoemd.
Het is doodeng om ineens geen verhaal meer te hebben. Velen zijn zo gedesoriënteerd dat ze alleen nog maar in apocalyptische termen kunnen denken. Het liberale politieke systeem lijkt niet goed overweg te kunnen met de stroom aan revoluties in de informatie- en biotechnologie. Ook religie, hoewel het sinds enige tijd weer een opleving kent, heeft volgens Harari geen antwoorden op de vragen van deze tijd. Religieuze tradities brengen voornamelijk ellende in de wereld en zetten mensen aan tot valsheid en wreedheid. Zingeving en het geven van betekenis aan het leven worden voor elk individu daarom belangrijker dan ooit. Zijn keuze om helder te kunnen denken en elke dag te kunnen focussen op wat belangrijk is, is door dagelijks twee uur lang te mediteren volgens de Indiase vipassana-techniek, naar verluidt ontdekt door Boeddha. Elke dag twee uur mediteren zal waarschijnlijk niet voor iedereen een oplossing zijn. De grootste kracht van de boeken van Harari is dat hij het aandurft grote levensvragen aan de orde te stellen, theorieën, religieuze mythes en ideologieën kritisch onder de loep te nemen en je anders naar de wereld laat kijken. Harari heeft met 21 lessen voor de 21e eeuw opnieuw een scherpzinnig en provocerend boek geschreven.

Yuval Noah Harari,  21 lessen voor de 21e eeuw, Thomas Rap, 448 pagina’s, 2018