Een vervelende, ongezellige en verontrustende column

Als brave WRR-onderzoeker zweer ik natuurlijk bij de harde feiten. Ik ben ervan overtuigd dat we de samenleving beter kunnen besturen als we zo goed mogelijk begrijpen hoe de wereld werkt. Maar wat nou als politici en burgers niet langer in de feiten zijn geïnteresseerd? Een paar jaar geleden zei de Britse politicus en Brexit-voorstander Michael Gove dat mensen ‘genoeg hadden van experts’. Sindsdien is de situatie er niet beter op geworden. De alternatieve feiten vliegen ons om de oren, en complotdenken wordt steeds gewoner.

Op termijn is dat natuurlijk funest. Dus hoe zorgen we ervoor dat mensen niet de realiteit uit het oog verliezen? Allereerst door goede feiten aan te bieden. Wat dat betreft mogen we in Nederland in onze handjes knijpen, met goed onderwijs, een sterke kennisinfrastructuur, en doorgaans serieuze nieuwsmedia. Toch… je kunt nog zo vaak ‘de feiten uitleggen’, maar wat als de mensen – zoals Gove zei – daarin niet langer zijn geïnteresseerd? Als mensen liever geloven wat ze goed uitkomt?

Wetenschappers zien ook hoe de wereld verandert, en doen daarom steeds meer onderzoek naar deze vragen. Wat hebben ze toe nu toe gevonden? Ik noem drie conclusies.

Ten eerste, bepaalde feiten zijn vervelend. Ik heb bijvoorbeeld helemaal geen zin om minder met het vliegtuig op vakantie te gaan, en wat die energietransitie voor mij gaat betekenen, weet ik niet. Maar dat het me geld gaat kosten, dat staat wel vast. Dus die verhalen over klimaatopwarming… ach, dat is ook maar een theorie. De aarde is al vaker opgewarmd, en trouwens, sinds 1990 is de gemiddelde temperatuur niet meer gestegen, toch…? Psychologen noemen dit motivated reasoning. Mensen nemen vooral die feiten waar die hun gewenste conclusies ondersteunen, of interpreteren de feiten zodanig dat ze alsnog die conclusies ondersteunen. Wie dacht hiervoor immuun te zijn, heeft het mis. We doen het allemaal en het gebeurt vaak onbewust. Maakt dat mensen irrationeel? Dat ligt er maar aan hoe je het bekijkt. Wat is nu eigenlijk de incentive om de werkelijkheid zo onvertekend en natuurgetrouw mogelijk waar te nemen?

Ten tweede, bepaalde feiten zijn ongezellig. Er zijn heel wat zaken waarover ik op verjaardagsfeestjes beter niet kan beginnen, want dan is het snel gedaan met de gezelligheid. Waarheid is een sociale constructie, heet het in bepaalde wetenschappelijke kringen, en soms ook een ongenode gast. In dat verband is het fenomeen van outrage media interessant. In de Verenigde Staten zijn er steeds meer volstrekt partijdige media die hun geld verdienen met een continue stroom van ‘nieuws’ waaruit zou blijken hoe dom, hypocriet en intens slecht de tegenpartij wel is. Meestal klopt er geen bal van dat nieuws, maar wat maakt het uit, het verkoopt als een tierelier. Ook in Nederland zie je het verdienmodel oprukken. Wat maakt zulk nieuws zo aantrekkelijk, zelfs bijna verslavend? Voor een deel komt het, zo blijkt uit onderzoek, doordat outrage media hun lezers en luisteraars een goed gevoel geven. Ze worden opgenomen in een virtuele gemeenschap van gelijkgestemden. In een wereld vol spanningen, waarin je buren, vrienden of collega’s er misschien heel anders over denken, vormen deze media veilige havens van bevestiging en verbondenheid.

Ten derde, bepaalde feiten zijn verontrustend. Ze zijn ‘anomalieën’ die suggereren dat de wereld aan elkaar hangt van toeval en onvoorspelbaarheid. Dat is geen prettige wetenschap. Mensen hebben nu eenmaal behoefte aan een verhaal over de werkelijkheid dat orde en structuur geeft, dat impliceert dat de wereld volgens voorspelbare en begrijpelijke principes werkt. Alleen dan kunnen we geloven dat we – uiteindelijk – controle hebben over die werkelijkheid. Daarom zijn complottheorieën ook zo aantrekkelijk. Het slechte nieuws van complotten is dat er kennelijk boze krachten zijn die achter de schermen de werkelijkheid naar hun hand zetten. Maar het goede nieuws van complotten is dat het in ieder geval mogelijk is de werkelijkheid naar je hand te zetten. Complotdenken getuigt van een diep geloof in maakbaarheid en beheersbaarheid. Het alternatief is accepteren dat niemand echt greep op de wereld heeft, dat chaos en toeval onuitroeibaar zijn, en dat we – uiteindelijk – allemaal zijn overgeleverd aan de grillen van het lot. Niet echt een geruststellende gedachte…

Sta ik zelf als brave WRR-onderzoeker hier allemaal boven? Nee, natuurlijk niet. Ik lees in mijn vrije tijd ook graag analyses en opinies van mensen die er net zo over denken als ik, mensen die ik vertrouw, die me bevestigen dat ik niet alleen ben, dat wij gelijk hebben en die anderen niet. Ik heb ook behoefte aan mijn dagelijkse portie verontwaardiging en zelfbevestiging. Maar ik ben me wel – soms pijnlijk – bewust van de neiging tot motivated reasoning. Eén van de grote uitdagingen voor de komende jaren is dat mensen –  mijzelf inbegrepen – voldoende oog blijven houden voor de realiteit, hoe vervelend, ongezellig en verontrustend die soms ook is. Dan is alleen maar ‘beter uitleggen’ niet genoeg. Als mensen weerstand hebben tegen ongemakkelijke waarheden, is de relevante vraag waarom die waarheden ongemakkelijk zijn. Vervolgens is de opgave om die waarheden minder ongemakkelijk te maken. En dat is ook een opdracht aan de overheid.