De intensieve samenwerking van (top)ambtenaren met ministers heb ik eerder beschreven als samen op een tandem zitten. In mijn boek Met ministers op de tandem, heb ik vermeld dat de minister het stuur in handen heeft en de ambtenaar stevig moet trappen. Maar in mijn gespreksronde over publiek leiderschap kreeg ik de vraag of ik niet beter het beeld kon gebruiken van een bierfiets.
Agenda voor Publiek Leiderschap, deel 5
In mijn zoektocht naar publiek leiderschap spreek ik met veel sleutelpersonen binnen en buiten de overheid. In die gesprekken doe ik veel ervaringen op, die ik omzet in een aantal observaties. Eerdere observaties plaatste ik al op platform O op 18 oktober, 7 november en 22 november en 28 november. Graag krijg ik reacties hierop om op basis daarvan een Agenda voor Publiek Leiderschap te kunnen opstellen.
De drukte rondom bestuurders neemt sterk toe. Topambtenaren worden in die drukte gezogen en zitten met hun gezicht naar de bestuurder gekeerd en niet met hun gezicht naar voren gericht. Topambtenaren worden steeds meer de personal assistent to the minister. De afstand tussen minister en ambtenaar wordt kleiner. Waarmee de kans groter wordt dat de ambtenaren politieker in hun denken en handelen worden. Niet partijpolitieker, maar dicht op de politieke keuzes die gemaakt worden. De vorm van een bierfiets komt hiermee in beeld: naar elkaar gekeerd, veel drukte, met een groep samen op de fiets, moeilijk trappen en trage voortgang.
Gelijk oversteken
Het is alleen zonder alcohol, want die is inmiddels verdwenen uit alle overheidsgebouwen. De tijd dat er in een aantal bureauladen een krat bier of een verzameling sterke drank stond, ligt alweer ver achter ons. Het is daarmee een alcoholvrije bierfiets!
Jacques Wallage beschreef eerder de ‘kunst van het gelijk oversteken’ en daarmee bedoelde hij: ‘…dat de ambtelijke top de gemaakte politieke keuzes serieus neemt, terwijl van de bewindspersonen wordt verwacht dat zij respect tonen voor de professionele inbreng van hun ambtenaren. Als het goed is, ontwikkelt zich een ruiltransactie, waarbij over en weer de professionele autonomie wordt gerespecteerd. Ambtenaren moeten zich voldoende met de politieke realiteit identificeren. Politieke bestuurders moeten niet denken dat de feiten zich wel aan de politiek aanpassen. Ieder zijn vak dus. De uitkomst wordt bepaald door de wederzijdse investering.’
‘Tegenspraak en macht gaan samen op’
Kort gesteld: politieke bestuurders hebben belang bij sterke (top)ambtenaren en (top)ambtenaren hebben belang bij sterke, politieke bestuurders. Natuurlijk was het feest om te kijken naar de tv-serie Yes, Minister, waarin minister Jim Hacker en secretaris-generaal Sir Humphrey elkaar kleineerden. Maar de werkelijkheid is dat bestuurder en ambtenaar beiden belang hebben bij een krachtige partner en beiden belang hebben bij het erkennen van de professionele autonomie van de ander.
Tegenspraak gevraagd
Tegenspraak en macht gaan samen op. Geen macht zonder tegenspraak. En geen tegenspraak zonder macht. Dat is althans de theorie. De praktijk is echter weerbarstiger. Ambtenaren hebben de plicht een minister tegen te spreken, als zij bijvoorbeeld vinden dat een minister richting afgrond gaat. Maar tegenspraak wordt niet altijd op prijs gesteld. En dan kan het lastig worden. Degene die je tegenspreekt als ambtenaar, is ook de persoon die je kan maken of breken. Het gezegde is inderdaad: zonder wrijving geen glans. Maar het is wel wrijving.’
De Engelsen hebben de opgave mooi samengevat in de kernzin ‘speaking truth to power’. De persoon die je tegenspreekt, kan je maken of breken. En daar zijn voorbeelden van in de overheid, zowel bij gemeenten, provincies als bij het rijk. Ik heb het eerder ervaren als één van de lastigste opgaven, vandaar dat ik er een boek over heb geschreven: Tegenspraak graag.
Maar zoals Herman Tjeenk Willink stelt in zijn boek Groter denken, kleiner doen, zijn ’tegenwicht’, ’tegenspraak’ en ’tegenmacht’ sleutelwoorden in een democratische rechtsorde. Daarmee zijn het voor ambtelijk leiderschap cruciale factoren.
Mooi, compact en precies waarom het gaat.
Punt is natuurlijk wel waarom die veranderingen optreden. De politiek lijkt in de greep van een overmatige retoriek. Wat we zien is een vrijwel totale rebellie als het gaat om de uitvoering van het beleid.
Kun je zeggen dat de ambtelijke uitvoering zo dienstbaar is aan de politieke wanen van de dag dat iedereen ontevreden activist is geworden? (boeren, politie, onderwijs, bouw, jeugdzorg)
Laten we nog eens een slagje dieper kijken….