De huidige coronacrisis is niet de eerste pandemie die ons treft en zal ook niet de laatste zijn. Dat is de kernboodschap van Epidemieën en pandemieën van Roel Coutinho, hier besproken door Lex Cachet. Het boek bevat veel waardevolle informatie, maar wie denkt een gemakkelijke oplossing voor de huidige coronacrisis te vinden, komt bedrogen uit.
Met de uitbraak van het coronavirus staat de overheid voor een ongekend complexe opgave. Ook op platform O willen wij hier aandacht aan besteden. Dat doen we in een reeks artikelen getiteld ‘De overheidsdienaar in tijden van crisis’.
Voorspellen is moeilijk, luidt het gezegde, vooral als het de toekomst betreft. Wie de beginzinnen van Roel Coutinho’s boekje Epidemieën en pandemieën (2020) leest, zou dat niet zeggen. ‘Als er in de komende jaren een pandemie uitbreekt, kan die enorme economische schade aanrichten en de stabiliteit van de wereld ondermijnen. We zijn daar volstrekt onvoldoende op voorbereid’. Het zijn niet Coutinho’s eigen woorden. Hij citeert een rapport (A World at Risk) van de Wereldbank en de WHO, uit september 2019. Maar, het citaat laat zien hoe actueel dit kleine boekje, uit de serie Elementaire deeltjes-Grootse onderwerpen in zakformaat van Atheneum – Polak& Van Gennep, is geworden. De actualiteitswaarde blijkt ook uit het feit dat inmiddels in enkele maanden tijd al de vijfde druk is verschenen. Aan die druk is een hoofdstuk over de huidige COVID-19 pandemie toegevoegd. Actueler kan het nauwelijks.
Niet de eerste, noch de laatste crisis
De kern van dit boekje wordt gevormd door analyses van eerdere epidemieën en pandemieën. Analyses gericht op de vraag wat we van die rampen geleerd hebben en kunnen leren voor de aanpak van de huidige crisis. Sommige cases dateren van (heel) lang geleden, zoals pest, cholera en Spaanse griep. Andere, zoals Ebola en de Mexicaanse griep, zijn heel actueel. Als voormalig directeur infectieziekten van het RIVM heeft Coutinho de aanpak van sommige meer recente epidemieën en pandemieën van dichtbij meegemaakt. Dat maakt dit boekje tot een interessante mix van wetenschappelijke kennis en praktijkervaring.
‘Al in de tijd van de pest wist men dat het hielp de zieken te isoleren’
Hoe immens de impact van de huidige crisis ook is, het is allerminst de eerste pandemie die ons treft en het zal ook zeker niet de laatste zijn. Wees er dus maar op voorbereid; beter voorbereid dan we in de regel (geweest) zijn. Dat is de kern van Coutinho’s betoog. Bij die voorbereiding kunnen we veel – maar helaas niet alles – leren uit het verleden. Het heeft dus wel degelijk zin om terug te kijken naar eerdere epidemieën en pandemieën.
Continuïteit en vooruitgang
De beschrijving van heel uiteenlopende pandemieën en epidemieën laat zowel continuïteit als vooruitgang zien. Al in de tijd van de pest wist men – al was de term social distancing nog ver weg – dat het hielp de zieken te isoleren. Moderne inzichten over de rol van bacteriën en virussen werden voorafgegaan door het idee dat een ziekte als cholera verspreid werd door kwalijke dampen. Een foute hypothese, weten we nu, maar wel één die de ‘hygiënisten’ er toe bracht plannen voor riolering, vuilophaal en schoon drinkwater in gang te zetten. Ondanks hun foute aanname hielp dat geweldig in het uitroeien van cholera en vele andere infectieziekten.
De recente geschiedenis van coronavirussen als SARS, MERS en COVID-19 laat zien hoe belangrijk, maar ook moeilijk het is met zekerheid te achterhalen waar een epidemie of pandemie ontstond of zich verspreidde. Voor effectieve bestrijding en preventie is dergelijk detectivewerk echter van groot belang. In veel gevallen blijkt het om zoönosen te gaan: ziekten die van dier op mens kunnen overspringen en dat soms onverwacht ook doen.
‘De onderlinge verschillen tussen de vele coronavirussen zijn groot’
Hoe onvoorspelbaar de levensloop van moderne (corona) virussen is, maar ook van Ebola en hiv, blijkt uit de heel verschillende trajecten die ze doorlopen. Hiv is pandemisch geworden, maar heeft door medicatie uiteindelijk het karakter van een chronische aandoening gekregen. Ebola blijft bijna even dodelijk als voorheen, maar het lukt steeds beter om uitbraken snel op te sporen en in de kiem te smoren. Van een pandemie is gelukkig geen sprake. Ook tussen de vele coronavirussen zijn de onderlinge verschillen groot. COVID-19 is de eerste die een werkelijk pandemisch karakter heeft gekregen en het is momenteel nog niet duidelijk of en hoe we daar greep op zullen krijgen. Het komt soms voor dat we grote investeringen plegen om een ziekte te bestrijden die uiteindelijk veel beperkter en milder verliep dan de modellen hadden voorspeld. Een goed voorbeeld daarvan is de Mexicaanse griep in 2009.
Hoewel onze virologische kennis en methodieken zich (ook) exponentieel ontwikkelen, blijft het moeilijk te voorspellen hoe een nieuwe infectie zich zal ontwikkelen. Ook omdat veel virussen over een groot aanpassingsvermogen beschikken; ze muteren. Dat is het COVID-19 probleem anno 2020 ten voeten uit.
Beter begrip
Her en der bewandelt Coutinho interessante zijwegen. Dat geldt zeker voor zijn hoofdstuk over de antivax-beweging. Enerzijds laat hij daar zien dat er geen solide wetenschappelijk bewijs is voor de claims van de antivaxxers. Anderzijds laat hij ook zien hoe snel een dalende vaccinatiegraad gevaar gaat opleveren. Mazelen bijvoorbeeld heeft een zo hoge besmettingsgraad (R0 ligt tussen de 12 en 18; bij COVID tussen de 2 en 3) dat nog niet of nog niet volledig ingeënte baby’s en kinderen al serieus gevaar lopen als de vaccinatiegraad onder de 95% komt. In Nederland dreigt dat al snel. Want naast de moderne anti-vaxxers heeft natuurlijk ook een aanzienlijk deel van het behoudend reformatorische volksdeel bezwaar tegen vaccinatie. Mazelen- en polio-uitbraken komen niet voor niets in Nederland vrijwel uitsluitend in de Bible Belt voor.
Coutinho is erin geslaagd een ook voor niet-virologen goed leesbaar boekje te schrijven. In het compacte boekje komt veel aan de orde dat helpt om beter te begrijpen wat er momenteel om ons heen gebeurt. Alleen wie hoopte dat hij ‘even’ de oplossing voor de COVID-19 crisis zou geven, komt bedrogen uit. Snelle en gemakkelijke oplossingen zijn er helaas niet, al willen sommige wereldleiders ons graag anders laten geloven. Ook de COVID-19 crisis zal opgelost worden. Maar wel pas na een lange zoektocht, waarin naast degelijke wetenschappelijke kennis ook ‘trial and error’ en misschien ook het toeval een rol zullen spelen. Een werkend vaccin zou daar het resultaat van kunnen zijn. Maar veertig jaar intensief hiv-onderzoek leert dat dat niet vanzelfsprekend is en dat we dan ook bij COVID-19 misschien langdurig afhankelijk zullen zijn van een soort medicamenteuze ‘containment’ strategie. Een strategie waarbij zowel afstand houden als vormen van virusremmers of effectievere behandelmethoden een rol zullen spelen.
Literatuur
R. Coutinho, Elementaire Deeltjes 67 – Epidemieën en pandemieën, Amsterdam: Athenaeum, 2020.
Geef een reactie