Wat willen burgers van de overheid?

De overheid meent te weten wat goed is voor burgers, maar komt niet op het idee dit bij hen te toetsen. Diepgravend onderzoek kan de kloof tussen burgers en overheid dichten, menen Rob van Engelenburg en Peter van Hoesel. Van Engelenburg en Van Hoesel geven alvast een aanzet op de vraag wat burgers willen van de overheid en hoe de overheid dit kan bewerkstelligen.

Burgers hebben nauwelijks invloed op prioriteiten van de overheid. Beleidsontwikkeling speelt zich af in een beperkte kring waartoe burgers geen toegang hebben. De overheid meent te weten wat goed is voor burgers en komt niet op het idee dit bij hen te toetsen.
Het gevolg is een kloof tussen burgers en overheid, die leidt tot gevoelens van onmacht bij burgers. Die gevoelens proberen burgers soms te uiten, bijvoorbeeld via ingezonden brieven, een demonstratie of een proteststem, maar dat haalt weinig uit. De overheid moet het erg bont maken om door burgers op het matje te worden geroepen. De meeste burgers laten het maar gaan, want je trekt altijd aan het kortste eind.

De vraag wat burgers van de overheid zouden willen kan alleen worden beantwoord via dieper gravend onderzoek onder burgers dan opiniemetingen. Bijvoorbeeld: diepte-interviews met doelgroepen, groepssessies in diverse vormen, simulatiestudies in diverse vormen, congres-achtige bijeenkomsten, verzamelen van ideeën en plannen van burgers, interactieve internetsessies.
Wat zou daaruit kunnen komen? We geven een aantal plausibele veronderstellingen op enkele belangrijke beleidsterreinen, in de hoop dat dit kan leiden tot meer belangstelling bij de overheid voor de wensen van burgers.

Arbeidsmarkt
Het arbeidsmarktbeleid werkt zichzelf op meerdere manieren tegen. Op straffe van verlies van uitkering zijn werklozen verplicht frequent te solliciteren, maar deze methode is voor veel werkzoekenden weinig effectief, met ontmoediging als gevolg. Opstapjes richting een baan worden eerder ontmoedigd dan aangemoedigd: een vergoeding voor vrijwilligerswerk wordt ingehouden op de bijstandsuitkering, op eigen initiatief volgen van een cursus of stage kan worden bestraft met opschorting van de uitkering, een uitzendbaan accepteren kan nadelige gevolgen hebben voor de WW-uitkering en een aanloop nemen om als zelfstandige te werken wordt gehinderd met veel bureaucratie.
Zouden burgers niet voelen voor een onvoorwaardelijke algemene uitkering voor iedereen, die al deze hindernissen wegneemt (en die voor mensen met hogere inkomens wordt verrekend via de belastingen)?

Onderwijs
Het onderwijs is voor veel leerlingen en studenten een hordeloop. Op jonge leeftijd worden al richtingen bepaald die later moeilijk te wijzigen zijn, omdat er weinig ruimte is voor herkansingen. Bovendien leven er allerlei onjuiste beelden rond bepaalde beroepen die makkelijk kunnen leiden tot verkeerde keuzen.
Zouden burgers niet bereid zijn om meer geld uit te trekken voor het onderwijs, als de kans op het vinden van een juiste opleiding beduidend omhooggaat? En zouden de kosten daarvan niet kunnen worden terugverdiend doordat meer mensen in een beroep terechtkomen waar ze zich goed bij voelen?

Zorg
De zorg heeft last van veel bureaucratie die ten koste gaat van de inhoud van de zorg en nogal eens leidt tot overbodige behandelingen. Zouden burgers niet graag willen dat dit systeem zodanig zou veranderen, dat er meer zorg kan worden verleend? En zouden ze niet bereid zijn om uiteindelijk meer te betalen voor de zorg als ze weten dat dit geld niet aan overbodige overhead wordt besteed?

Huisvesting
Er is een tekort aan betaalbare woningen. Veel beleid pakt averechts uit op dat tekort: hypotheekrenteaftrek en huurtoeslag leiden tot hogere prijzen, fiscale voordelen zorgen voor wegkapen van woningen door beleggers, inkomensbeleid (AOW, bijstand, huurtoeslag, aftrekposten) ontmoedigt samenwonen, bouwvoorschriften maken het moeilijk om tot zelfbouw te komen.
Volgens ons staat wel vast dat burgers dit totaal anders zouden willen.

Afroomeconomie
Misschien wel de grootste ergernis bij burgers is dat de overheid de ‘afroomeconomie’ alle ruimte geeft om geld op te halen uit de gewone economie zonder daar evenredige prestaties voor te leveren.
Denk aan bekende personen die veel verdienen met reclamespots wat vervolgens door consumenten wordt betaald, multinationals die hun marktmacht gebruiken om nauwelijks belasting te betalen over hoge winsten, speculatieve beleggers, platformbedrijven die hoge tarieven rekenen aan bedrijven die het werk doen.
De overheid laat dit gebeuren, terwijl bijna alle burgers zullen vinden dat de overheid dit over de hele linie moet aanpakken.

Duurzaamheid
De meeste burgers onderschrijven de doelstellingen van het duurzaamheidsbeleid, maar de gevolgen voor de inkomensverhoudingen schrikken veel burgers af. Daar komt bij dat sommige onderdelen van dat beleid vervelende neveneffecten veroorzaken. Bijvoorbeeld, je zal maar vlak bij een aan te leggen windpark of zonneveld wonen. Daar gaat je woongenot, je huis wordt minder waard en tandenknarsend lees je hoeveel boeren eraan verdienen (waardoor zij makkelijk kunnen verhuizen).
Hoogstwaarschijnlijk willen burgers een evenwichtiger aanpak.

Zo zouden we nog wel even kunnen doorgaan
Maar dat doen we niet, want het gaat ons er niet om te laten zien waar het allemaal aan schort. Wie dat interessant vindt kunnen we beter verwijzen naar het recent verschenen boek van Roel Bekker ‘Dat had niet zo gemoeten’.
Het gaat ons erom te laten zien dat keuzes van burgers er heel anders kunnen uitzien en dat dit niet voortkomt uit domheid bij burgers, maar uit kortzichtigheid of arrogantie bij de overheid.

Aanbevelingen
Op basis van bovenstaande aandachtspunten doen wij hier puntsgewijs enkele aanbevelingen.

• Voer een onderzoekprogramma uit, waarin diepgaand wordt onderzocht wat burgers zouden willen van de overheid en benut de uitkomsten onder meer bij ex ante evaluaties.
• Vertrouw op burgers als beleidspartner en geef ruimte voor samenwerking in alle fasen van het beleidsproces. Start de samenwerking met een open blocnote, een open blik en een dialoog gericht op oplossingen met draagvlak.
• Stimuleer bottom-up beleidsontwikkeling, in plaats van de huidige top-down beleidsontwikkeling.
• Peil frequent opvattingen van burgers op thema-, programma- en projectniveau en koppel effecten daarvan terug naar burgers.
• Versterk effecten van monitoring en evaluatieonderzoek door burgers daarin een grotere rol te geven. Zorg ervoor dat hiervan ook echt iets wordt geleerd en dat het beleid daarop wordt aangepast.
• Ontwikkel een programma om overbodig en onnodig ingewikkeld beleid aan het licht te brengen en geef burgers daarin een duidelijke rol.
• Vertaal ambtelijke en politieke documenten in concrete doelen, anders weten burgers niet waar ze aan toe zijn.
• Creëer een gelijkwaardig speelveld bij de samenwerking met burgers: alle relevante informatie delen, onderbouwing van het afwegingskader, transparante besluitvorming.
• Geef burgers de eer als hun bijdrage heeft geleid tot betere resultaten. Wees overigens gerust kritisch over inbreng van burgers die niet goed is onderbouwd. Laat in twijfelgevallen onafhankelijk onderzoek uitvoeren.