Burgemeesters worden gezien als belangrijke spelers in lastige maatschappelijke dossiers zoals klimaatverandering, immigratie en georganiseerde misdaad en terrorisme omdat deze vraagstukken op het lokale niveau, op plekken in de stad, sterk tot uitdrukking komen. Dat maakt de rol van burgemeesters bij het bespreekbaar maken en oplossen van deze vraagstukken cruciaal, schrijven Warda Belabas en Jurian Edelenbos. Hoe uit Ahmed Aboutaleb zich als burgemeester van Rotterdam in zijn publieke optreden als lokaal leider over hardnekkige maatschappelijke vraagstukken?
Het eerste narratief gaat over de uitdagingen van de multiculturele samenleving, het samenleven met elkaar en hoe een dergelijke samenleving moet reageren op bedreigingen en spanningen in een wereld waarin terroristische aanslagen en radicalisering van de jeugd aan de orde van de dag zijn. De burgemeester meent vanaf het begin van zijn eerste optreden, tijdens zijn installatie in 2009, antwoorden te hebben op de actuele discussie over het reilen en zeilen van de multiculturele samenleving, en geeft aan dat zijn motief voor het burgemeesterschap samenvalt met het bieden van perspectief op dit vraagstuk. Een publiek figuur met een Marokkaanse en islamitische achtergrond is naar zijn eigen zeggen hard nodig om leiding te geven aan het debat.
‘De boodschap van de burgemeester is in lijn met het nationale discours rondom migratie’
In dit narratief zien we dan ook dat Aboutaleb een sterk inhoudelijke visie heeft op thema’s als migratie, globalisering, terrorisme en radicalisering. De verhaallijn kenmerkt zich door een sterke empathie voor de oorspronkelijke bewoners van de stad die door globalisering en migratie de wereld om hen heen snel zien veranderen. Hij roept dan ook continu consistent op tot geduld en begrip voor deze bewoners, die gefrustreerd, boos en angstig zijn in de nieuwe realiteit van hun wijken en buurten. Voor nieuwkomers en kinderen van migranten is de boodschap vooral dat het Nederlandse paspoort waar ze over beschikken een plicht met zich meebrengt om de Nederlandse normen en waarden te omarmen en mee te doen in de samenleving. In de context van steeds meer terroristische aanslagen – zoals de aanslag op Theo van Gogh in Nederland maar ook internationale gebeurtenissen zoals de aanslagen in Parijs in 2015 op Charlie Hebdo – spreekt de burgemeester de moslimgemeenschap aan om haar verantwoordelijkheid te pakken en zich uit te spreken tegen dit geweld. Voor de burgemeester is het duidelijk dat degenen die terroristisch geweld steunen niet thuishoren in de Nederlandse samenleving.
Vanaf 2015 gebruikt hij het concept van de WIJ-samenleving, om nog duidelijker de grenzen te bepalen van wie wel en wie niet deel uitmaakt van deze WIJ-samenleving. Bij het bepalen van deze grens beroept de burgemeester zich consistent op de Grondwet, het instrument waarmee duidelijk bepaald kan worden wie de waarden en normen in de samenleving wel respecteren en wie niet. De taal en boodschap van de burgemeester is daarmee in lijn met het nationale discours rondom migratie en integratie, wat sinds de millenniumwisseling gekenmerkt wordt door een strengere toon richting migranten en nieuwkomers.
De noodzaak van sociale mobiliteit en talentontwikkeling
Het tweede narratief dat veelvuldig terug te zien is in Aboutalebs publieke optredens is het idee van sociale mobiliteit, dat wil zeggen: door te investeren in onderwijs en talentontwikkeling, kunnen mensen de sociaaleconomische ladder beklimmen en hun leefsituatie veranderen. Het idee van dubbeltjes die kwartjes worden komt terug in vele speeches en interviews, waarbij hij onderwijs en talentontwikkeling van jonge mensen als de oplossing ziet voor vele problemen in de samenleving. Niet alleen voor armoede en werkloosheid, maar ook voor uitdagingen rondom radicalisering van jongeren, zoals aangegeven in het eerste narratief: door te investeren in mensen en hun kansen te bieden, worden ze immers ook minder gevoelig en kwetsbaar voor uitbuiting en marginalisatie door mensen die aan de randen van de samenleving opereren.
‘Aboutaleb groeide op in armoede maar werd door kansen te pakken burgemeester van Rotterdam’
Steden worden door de burgemeester gezien als emancipatiemachines, die deze transformatie op individueel niveau teweeg kunnen brengen en zodoende ook een verantwoordelijkheid hebben om in mensen en talenten te investeren. Dit narratief wordt door Aboutaleb bekrachtigd door de vele verwijzingen naar zijn eigens levensverhaal. Als zoon van een migrant groeide hij in armoede op in een klein dorp in Marokko, maar hij wist het tij te keren door de taal machtig te worden en kansen te pakken en zodoende uiteindelijk de burgemeester te worden van een grote Europese stad. Met zijn eigen persoonlijke levenspad wil hij geloofwaardigheid meegeven aan dit narratief.
Vertrouwen en participatie
Een derde verhaallijn die alom aanwezig is door de jaren heen focust zich op het belang van vertrouwen in de samenleving: vertrouwen in de relatie tussen burger en overheid, maar ook vertrouwen tussen burgers onderling. Vertrouwen is een belangrijke bouwsteen voor vreedzame en weerbare samenlevingen en het is aan de overheid om dat vertrouwen van burgers terug te winnen. Volgens Aboutaleb is het daarvoor belangrijk dat burgers worden betrokken bij de uitdagingen in de stad en hun oren en ogen worden ingezet om de stad veiliger, weerbaarder en leefbaarder te maken. Initiatieven van burgers of ondernemers om te bouwen aan deze doelen voor de stad worden dan ook verwelkomd en aangemoedigd. De overheid is daardoor niet langer in de lead, maar dient vooral een coachende rol aan te nemen om participatie van mensen in de stad in goede banen te leiden.
‘Sinds 2017 zet Aboutaleb meer en meer in op vergroening en duurzaamheid’
Daarnaast moet de overheid transparant maken aan burgers waar ze mee bezig is, zodat vertrouwen verder kan groeien. Sinds zijn meest recente installatie in 2021, heeft dit narratief over vertrouwen zich verder ontvouwd. In een brief aan bewoners bezweert de burgemeester zich de komende jaren verder in te zetten om overheidssystemen te verbeteren en deze systemen dichter bij de belevingswereld van burgers te brengen. De context van dit voornemen is de bredere (nationale) discussie over een falende overheid die steeds minder vertrouwen geniet van burgers, als gevolg van systeemfalen, doordat burgers in beginsel worden gewantrouwd. De kindertoeslagenaffaire is hier de belichaming van.
Vergroening en duurzaamheid
Vanaf 2017 zien we dat Aboutaleb zich meer en meer inzet op een nieuw narratief, dat gaat over het belang van toekomstbestendige steden door de inzet op groene energie en duurzaamheid. In steeds meer interviews en speeches wijst de burgemeester op het belang van groene initiatieven in de stad – door de gemeente zelf, maar ook door bewoners en ondernemers – die de stad klaarstomen voor een toekomst waarin alternatieve energiestromen realiteit worden. Dit laatste narratief is daardoor ook sterk gelinkt aan de verhaallijn over participatie van burgers in de stad. Hoewel de speeches en interviews vooral vanaf 2017 een duidelijke lijn laten zien over de groene stad, geeft de burgemeester in ons interview met hem aan al veel langer bezig te zijn met het op de kaart zetten van Rotterdam als duurzame en toekomstbestendige stad.
Harde taal vanuit een duidelijke visie
Nederlandse burgemeesters laten vooral een sterke voorkeur zien voor de burgervaderrol, de rol van verbinder en de rol van de hoeder van de democratie, terwijl weinig burgemeesters in Nederland zich presenteren als sterke visionair of beslisser. Bij burgmeester Aboutaleb blijkt dit anders te zijn.
Aan de ene kant neemt hij een duidelijke burgervaderrol, als een burgemeester die het belangrijk vindt om te weten wat er speelt in de stad, een burgemeester die graag anoniem door de stad wandelt om de dagelijkse problemen van mensen in de stad te horen en de sfeer in de stad te proeven. Voor Rotterdammers die zich tegen de muur gedrukt zien door complexe regelgeving die onredelijk uitpakt, zet hij zich dan ook graag in. Tegen de achtergrond van de bredere discussie over falende overheidssystemen en dalend vertrouwen van burgers in de overheid, lijkt de laatste twee jaar zich hier zichtbaarder dan in eerdere jaren ook een rol als ombudsman te manifesteren: de burgemeester spreekt zich expliciet uit tegen wetgeving en beleid die allerlei onbedoelde en ongewenste effecten teweegbrengen voor individuele burgers.
‘Aboutaleb heeft heel specifieke ideeën over de multiculturele samenleving’
Een andere rol die Aboutaleb sinds het begin van zijn aantreden oppakt, is die van de visionair, met – een voor de Nederlandse context – uitgesproken inhoudelijke en daardoor soms ook politieke input in het debat. Dit zien we vooral terug in het narratief over de multiculturele samenleving, waarin de burgemeester met zijn sterk confronterende en harde toon heel specifieke ideeën heeft over hoe de samenleving de problemen in de multiculturele samenleving het hoofd dient te bieden. De zogenaamde WIJ-samenleving biedt immers een visie, een perspectief, waarin de burgemeester een beeld schetst van enerzijds een inclusieve samenleving waarin iedereen mag zijn wie hij wil zijn, maar waar er anderzijds geen ruimte is voor hen die zich tegen de samenleving keren – door de normen en waarden van die samenleving af te wijzen of door toevlucht te zoeken in radicale en gewelddadige ideologieën. Hier wijkt Aboutaleb evident af van de politiek-neutrale positie die Nederlandse burgemeesters normaliter innemen, door zich inhoudelijk uit te laten over de te varen koers.
Hij schuwt daarbij confronterende taal niet, zoals de wegwezen-uitspraak – gericht tot jongeren in de samenleving die hun heil zoeken bij geradicaliseerde bewegingen die geweld niet schuwen. Aboutaleb geeft aan dat hij gelegitimeerd is deze harde toon aan te slaan. Zijn gezag als burgemeester wordt volgens hemzelf extra bezegeld door zijn achtergrond als eerstegraads migrant, moslim en eerste minderheidsburgemeester in Europa. Zijn harde en confronterende taal rondom het narratief over de multiculturele samenleving wordt echter ook bekritiseerd, vanuit met name de migranten- en moslimgemeenschap in Rotterdam en daarbuiten. Het zou wij-zij-denken in de hand werken en mensen buiten de samenleving plaatsen.
Een gezaghebbende en atypische lokale leider
Onze bevindingen geven aan dat burgemeester Aboutaleb zowel een typische als atypische publieke leider is. Typisch in de betekenis dat hij algemene trekken van burgemeesterschap in Nederland vertoont, gericht op faciliterend, bemiddelend en verbindend leiderschap waarbij pragmatische vaardigheden worden gecombineerd met ‘zachte macht’ en gezag. De verbindende en faciliterende stijl van leiderschap wordt hierbij benadrukt en past goed bij de Nederlandse stijl van zoeken naar samenwerking en consensus.
Niettemin laat het leiderschap en publieke optreden van burgemeester Aboutaleb ook atypische trekken zien. Zo verkondigt Aboutaleb anders dan zijn vele collega’s duidelijke en sterke boodschappen en visies over onderwerpen als de multiculturele samenleving en misdaad en terreur. Hij schuwt daarbij de harde toon en stevige retoriek niet, bijvoorbeeld door te benadrukken dat als bewoners Nederlandse waarden en normen niet accepteren ze eigenlijk hier in Nederland niet veel te zoeken hebben.
‘Hij is als burgemeester niet zomaar in een simpel hokje te stoppen’
Burgemeester Aboutaleb laat een interessante en atypische combinatie zien tussen deze rol met die van de traditionele rol van op consensus gerichte en coöperatieve pater familias om duidelijke grenzen te stellen aan gedrag dat (on)toelaatbaar is ten aanzien van belangrijke maatschappelijke dossiers. Uiteindelijk komt een atypisch beeld naar voren waarbij Aboutaleb een voor Nederlandse begrippen sterke politieke visie en boodschap combineert met focus op regels, waarden en procedures om de Nederlandse democratie te beschermen. Hierbij maakt hij gebruik van stevige retoriek maar ook de verbindende rol en taal om diverse gemeenschappen nader tot elkaar te brengen.
Aboutaleb is als burgemeester niet zomaar in een simpel hokje te stoppen als het aankomt op het karakteriseren van zijn stijl als lokaal leider. Een burgemeester kan zowel visie tonen als verbinder zijn van mensen met uiteenlopende beelden en belangen. Een ‘heroïsche’ of ‘sterke’ leiderschapsstijl (wat we vooral zien in Angelsaksische landen) wordt wel degelijk gecombineerd met een (typisch Nederlandse) ‘faciliterende’ en ‘verbindende’ leiderschapsstijl. Ze blijken bij Aboutaleb goed samen te kunnen gaan.
*Dit essay is gebaseerd op een wetenschappelijk onderzoek naar het lokale leiderschap van Ahmed Aboutaleb, door zijn openbare speeches te analyseren. In een gesprek met de burgemeester zijn de bevindingen besproken, en door hem van extra informatie en achtergronden voorzien. Er is een langere versie beschikbaar, op te vragen bij de auteurs.
Geef een reactie