Complottheorieën tieren welig in de coronacrisis. Wie zijn de mensen die erin geloven en wat zijn hun ideeën en overtuigingen? In hun boek The Truth Is Out There gaan Jaron Harambam, Marije Kuiper en Roel Vaessen daarop in. Lex Cachet bespreekt het werk op platform O.
De coronacrisis heeft vele verschillende effecten. Sommige effecten zijn heel direct en heel zichtbaar: menselijk leed in vele vormen, extreme druk op de zorg, economische schade. Andere effecten zijn meer indirect en wat minder evident: vereenzaming, een toename van psychische problemen, maatschappelijke onrust en polarisatie. Tot die laatste categorie effecten behoort ook het sterk(er) naar voren komen van vormen van complotdenken.
Uiteenlopende theorieën
Net als bij andere vormen van complotdenken trekken complot denkers in het geval van corona officiële lezingen van het probleem, van de oorzaken en de gewenste aanpak fundamenteel in twijfel. Sommigen ontkennen dat er überhaupt een probleem is: corona is niet meer dan ‘een griepje’, dat door overheden overdreven en misbruikt wordt om de vrijheden van burgers aan banden te leggen. Anderen zien alternatieve oorzaken; een vorm van biologische oorlogvoering die waarschijnlijk in een lab in Wuhan begonnen is. Weer anderen zien het als één grote truc om iedereen te vaccineren en daarbij meteen een chip in te spuiten die burgers volgbaar of volgzaam zal maken. Big Pharma, Bill Gates, George Soros en andere leden van ‘de elite’ hebben het allemaal bedacht om de wereldheerschappij te veroveren. En dat zijn dan nog maar een paar (complot)theorieën over corona uit vele.
‘Ook complotdenkers hebben behoefte aan zinvolle duiding’
Complotdenken is allerminst nieuw en het beperkt zich dus ook absoluut niet tot corona anno 2020/ 2021. Goed dus dat Harambam cs. er in deze bundel uitgebreid aandacht aan schenken.[1] Sterker nog, ze bieden complotdenkers een ongekende kans om publiek buiten de eigen bubbel te bereiken. Op die manier ontstaat een goed beeld hoe enorm veel uiteenlopende onderwerpen inzet van complotdenken kunnen zijn. Ongeveer alles wat niet meteen een min of meer evidente betekenis heeft: van strepen in de lucht tot graancirkels, van kindermisbruik tot geldschepping.
Kern van waarheid
Juist door die diversiteit wordt duidelijk dat de ene complottheorie de andere niet is. Het kost weinig moeite en verbeeldingskracht sommige als volstrekte lariekoek af te doen: de platte aarde of de maanlanding die geënsceneerd zou zijn in een filmstudio in Hollywood. Andere theorieën daarentegen kunnen – ook al zijn ze in hun totaliteit volstrekt onwaar – toch een kern van realisme of waarheid bevatten. Dat geldt bijvoorbeeld de idee dat bij ‘Big Pharma’ lang niet altijd onvoorwaardelijk het belang van de mensheid voorop staat. De recente opiatencrisis in de VS is daar een schrijnend voorbeeld van. En wie durft nu al te garanderen dat communicatie via 5G geen enkel schadelijk lange termijneffect zal hebben?
Het idee van de auteur(s) is dat opvattingen van complotdenkers niet a priori moeten worden afgewezen en veroordeeld. Dat is geen pleidooi om ook te geloven dat de aarde plat is, 9/11 door Amerikaanse veiligheidsdiensten georkestreerd is, de maanlanding nooit heeft plaatsgevonden of corona een samenzwering tegen de mensheid is. Het is wel een pleidooi om complotdenkers een eerlijke kans te geven te verwoorden wat zij denken en waarom.
‘Tegenspraak brengt ons verder, maar niet in dit boek’
Alleen dan immers is het mogelijk beargumenteerd met ze in discussie te gaan; rationeel in plaats van alleen maar emotioneel. Maar dat is, jammer genoeg, wat Harambam cs. juist achterwege laten. Tegenspraak brengt ons verder, maar niet in dit boek. Daarmee wordt deze bundel wel heel onevenwichtig. Complotdenkers wordt een luxe platform geboden zonder dat de auteurs – bijvoorbeeld in een slothoofdstuk – hun opvattingen analyseren en bekritiseren.
Zinvolle duiding
Toch is er nog een andere goede reden om complotdenkers wel serieus te nemen, zonder het inhoudelijk eens te zijn met de onzin die ze meestal verspreiden. Complotdenken is een interessant en verontrustend maatschappelijk verschijnsel dat erop wijst dat voor sommige mensen ‘officiële’ duidingen van ingewikkelde verschijnselen niet meer voldoende gezag hebben. Tot de door hen fundamenteel gewantrouwde ‘duiders’ behoren de overheid, de wetenschap, de traditionele media en misschien ook wel het religieuze gezag.
Maar, ook complotdenkers hebben, net als alle andere mensen, behoefte aan zinvolle duiding van verschijnselen waarvan de betekenis niet meteen evident is; of het nu UFO’s, graancirkels of het COVID-virus betreft. Daarom zie je in bijna alle casus in dit boek dat complotdenkers zich beroepen op uitgebreid ‘onderzoek’ of ‘studie’. In hun geval is dergelijk onderzoek of studie het afstruinen van (wetenschappelijk gezien) dubieuze sites op internet, die twijfel zaaien over officiële verklaringen (Oswald kan John Kennedy niet alleen gedood hebben; de Twin Towers konden niet op deze wijze instorten) of die alternatieve verklaringen bieden (UFO’s worden bemenst door buitenaardse wezens maar de autoriteiten houden dat geheim; ons geldstelsel werkt fundamenteel anders dan economen, centrale bankiers en politici ons willen laten geloven).
‘Het onderzoek van complotdenkers is zelfbedrog en volksverlakkerij’
Het eigen ‘onderzoek’, waar complotdenkers zich bijna altijd gretig op beroepen, voldoet niet in de verste verte aan de methodologische eisen die we, sinds Karl Popper, A.D. de Groot en andere hedendaagse methodologen, overal in de wereld aan serieus wetenschappelijk onderzoek stellen. Professioneel gezien is hun onderzoek niet meer dan zelfbedrog en volksverlakkerij.
Complotdenken duidt dus op een ernstig wantrouwen jegens traditionele gezagsdragers. In die zin is complotdenken – los van de exacte inhoud – wel degelijk een signaal dat het serieus dient te worden genomen. Onze samenleving heeft een essentieel probleem als gevestigde wetenschap door menigeen gezien wordt als niet meer dan een opvatting naast vele andere opvattingen. Of als overheden niet meer gezien worden als dienaren van een vorm van algemeen belang maar als elites die zich misdragen ten koste van gewone burgers. De deur naar irrationele en ondemocratische oplossingen voor problemen staat dan wagenwijd open. De huidige opmars van het populisme is daar een voorbeeld van.
Onevenwichtig
Dit boek is interessant door het brede palet aan complotdenken dat geschetst wordt. Maar ik mis dus wel wat meer (kritische) inbreng van de auteur(s) zelf. Daardoor is het een wat onevenwichtig boek geworden; maar anders onevenwichtig dan veel bij voorbaat afwijzende teksten en discussies over complotdenken. Het is overigens wel een heel mooi verzorgd boek. Eigenlijk meer een project, met experimenten in vormgeving en beeldmateriaal. Niet voor niets is de tweede auteur grafische vormgever en de derde fotograaf. Maar ‘mooi’ heeft her en der ook een prijs. In dit geval de simpele leesbaarheid van sommige teksten met een gekleurde achtergrond; die laat ernstig te wensen over. Jammer. Toch is dit boek zeker de moeite van het lezen waard. Al is het maar om je te verbazen over waar mensen allemaal in geloven.
Bibliografie
[1] Jaron Harambam, Marije Kuiper en Roel Vaessen, The Truth Is Out There. Amsterdam/ Antwerpen: Volt, 2021. 320 pagina’s.
Geef een reactie