De eenzaamheidspandemie

Al jaren kreeg eenzaamheid onze postindustriële samenlevingen meer en meer in haar greep. De coronapandemie deed daar nog een schepje bovenop. Het virus maakt De Eenzame Eeuw van Noreena Hertz, hier besproken door Lex Cachet, des te actueler. Het werk bevat nuttige, opbouwende kritiek, die in het Nederlandse coronadebat maar al te vaak ver te zoeken is.

Noreena Hertz schreef De eenzame eeuw voor het grootste deel voordat de coronapandemie ons trof.[1] Maar de pandemie – en in het bijzonder de maatregelen in de sfeer van ‘social distancing’ die genomen moesten worden – maakt haar boek nog veel actueler en relevanter dan het toch al was.

Pandemische eenzaamheid
Eenzaamheid heeft en had, zelfs al voor ‘corona’, pandemische proporties in samenlevingen als de onze. Postindustriële samenlevingen, waar het neoliberalisme de dominante ideologie is en veel mensen – onder het mom van zelfredzaamheid – meer en meer aan hun lot, hun eenzame lot, overgelaten worden. Samenlevingen ook waar, zoals Hertz laat zien, veel ‘logische’ ontmoetingsplekken (buurthuizen, bibliotheken, culturele centra maar ook lokale winkels) de laatste decennia slachtoffer van bezuinigingen zijn geworden.

Eenzaamheid is een plaag. In hoogontwikkelde samenlevingen klagen verontrustend veel mensen over min of meer chronische eenzaamheid. Al voor de coronapandemie ‘beschouwden drie van de vijf volwassenen in de VS zichzelf als eenzaam’ (p.12). Die eenzaamheid blijft niet zonder gevolgen. Voor de eenzamen zelf heeft eenzaamheid niet alleen mentale maar zelfs fysieke gevolgen. Wie echt eenzaam is heeft een kortere levensverwachting. ‘Eenzaamheid is dodelijk’ luidt de titel van het tweede hoofdstuk dan ook. Dergelijke (lichte) overdrijving is wel enigszins typerend voor Hertz’ stijl. Het heeft, denk ik, te maken met het feit dat ze meer wil dan alleen maar beschrijven en analyseren. Ze wil ook beïnvloeden en bijdragen aan verandering.

Eenzaamheid en populisme
Eenzaamheid heeft ook maatschappelijke gevolgen. Mensen die eenzaam zijn hebben minder vertrouwen in anderen en in de overheid. Hertz legt hier een directe relatie tussen eenzaamheid en de opkomst van het populisme. Weinig vertrouwen in de overheid voedt antidemocratische bewegingen die zich keren tegen een veronderstelde heersende elite, die de belangen van ‘het volk’ negeert (vanaf p.48).
Wat Hertz meldt is niet in alle opzichten nieuw. Beroemd is Robert Putnams’ Bowling Alone, waarin beschreven wordt hoe de sociale infrastructuur in de VS – wat wij het middenveld zouden noemen – de laatste decennia in snel tempo en drastisch afgekalfd is.[2] Toch is het goed dat Hertz het thema opnieuw agendeert. Bovendien doet ze dat in een heel leesbaar boek, dat met veel sprekende voorbeelden geïllustreerd is. En wie weten wil waar ze al haar wijsheid vandaan haalt, wordt ook op zijn of haar wenken bediend. Het notenapparaat beslaat bijna een kwart van het boek.

Digitalisering
Hertz is uiterst kritisch over de gevolgen van eigenlijk alle vormen van digitalisering voor eenzaamheid. Of het nu gaat om sociale media, om de platformeconomie, om Artificial Intelligence (AI) of robotica; het zijn, volgens haar, instrumenten die niet bijdragen aan levensechte relaties tussen mensen. Uiteindelijk leiden ze juist tot vervreemding en minder maatschappelijke samenhang. Rent-a-friend kan een echte vriend niet vervangen, de digitale disgenoot een echte tafelgenoot niet en de zorgzame robot is een armzalig substituut voor een (schaarse) menselijke verzorgende. Toch gebruiken mensen dergelijke robots op grote schaal. Om over seksrobots maar te zwijgen (p.220 ev.). Hoe ver de opmars van onpersoonlijke instrumenten al gevorderd is, komt prachtig naar voren in hoofdstuk acht. Hertz beschrijft daar beeldend haar eigen ervaringen met solliciteren bij een algoritme. Nee, dat is geen dystopisch toekomstbeeld. Hire Vue, het bedrijf achter het algoritme, is inmiddels alledaagse werkelijkheid – in de VS – voor veel functies: ‘tot zijn klanten behoren 700 topbedrijven’ (p. 172). Te veel steunen op digitale substituten zal, zo meent Hertz, het mensen moeilijker maken relaties met ‘echte’ anderen aan te gaan. Dat is immers een vaardigheid die mensen in de praktijk moeten leren (p.220 ev.).

De coronapandemie heeft het al veel langer bestaande eenzaamheidsprobleem aanzienlijk verergerd. Kern van de maatregelen om corona in te dammen– of het nu gaat om geen handen schudden, beperking van bezoek thuis, de sluiting van winkels, het verbieden van evenementen of de avondklok – is immers het zoveel mogelijk terugdringen van directe contacten tussen mensen. Onvermijdelijk, natuurlijk, om overdracht van het virus te voorkomen. Maar even onvermijdelijk dragen de maatregelen bij aan het (nog verder) isoleren van mensen ten opzichte van elkaar. Dat isolement en eenzaamheid vaak een hoge prijs hebben, laat Hertz overtuigend zien. Daarmee draagt haar boek bij aan een kritisch maar verstandig debat over de voor- en nadelen van veel coronamaatregelen; ook al is het niet primair met dat doel geschreven. Ver weg overigens van corona ontkenning of complotdenken. Daarvoor is haar benadering veel te zorgvuldig en genuanceerd. Het is het soort opbouwende kritiek dat in het Nederlandse coronadebat maar al te vaak ver te zoeken is geweest.

Gouden kans
De Eenzame Eeuw is uiteindelijk veel meer dan alleen maar een boek over eenzaamheid. Het is een veel verderstrekkende kritiek op de digitale neoliberale samenleving. Eenzaamheid – vervreemding, vereenzaming, contactarmoede, sociaal isolement – is de rode draad in een veel breder betoog. Toch is Hertz uiteindelijk niet een pessimist die meent dat we het onvermijdelijk zullen verliezen van de markt, van AI en van robotica. Dergelijk determinisme is haar vreemd. In haar visie is het zeker niet te laat om de markt te reguleren, werkomstandigheden in de platformeconomie te verbeteren en de concurrentie tussen robots en mensen in goede banen leiden. Het kan, als we het willen. Anders gezegd: het is niet te laat om iets te doen aan de existentiële eenzaamheid die grote delen van onze huidige samenleving kenmerkt. De coronacrisis en de gevolgen daarvan zouden daarbij wel eens een gouden kans voor verandering kunnen zijn; een breekpunt.

Bibliografie

[1] Noreena Hertz, De eenzame eeuw. Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt. Amsterdam: Spectrum, 2020. 400 pagina’s.

[2] Robert, D. Putnam, Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community, 2001.