Een stralende toekomst

Door de opkomst van de informatietechnologie is er de afgelopen jaren een enorme ongelijkheid in de beschikbaarheid van kennis ontstaan. Een ongelijkheid die tot grote machtsongelijkheid heeft geleid. Volgens de Britse schrijver en journalist Paul Mason dreigt de Vierde Industriële Revolutie deze ongelijkheid de komende jaren alleen maar groter te maken.

Volgens Mason staat de geschiedenis opnieuw op een kruispunt. Accepteren we dat nieuwe intelligente machines met algoritmen straks de mens overheersen of verzetten we ons? En als we kiezen voor verzet, op welke gronden willen we in dat geval de rechten van mensen verdedigen tegen de logica van machines? Vier decennia van vrijemarkteconomie hebben de weg geplaveid, aldus Mason, voor een diepgaande vorm van antihumanisme. Waarbij de mens ondergeschikt is gemaakt aan de logica van de markt. Het antwoord daarop is volgens Mason niet om te kiezen voor het transhumanisme of het posthumanisme. In zijn nieuwste boek Een stralende toekomst; een radicaal pleidooi voor menselijkheid pleit hij voor een derde weg: het radicaal humanisme.

Aanslag
Volgens Mason is wat in 2008 is begonnen met het failliet van het neoliberale economische systeem uitgelopen op het failliet van het neoliberalisme zelf. Mason stelt dat het neoliberale model in drie opzichten verschilt van voorgaande modellen. Ten eerste is het een model dat inherent leidt naar de vernietiging van vakbonden en andere werknemersverbanden. Ten tweede is het een transnationaal model. Als gevolg daarvan zijn natiestaten, voor het eerst in de moderne geschiedenis, zich steeds meer gaan gedragen als belangenbehartigers voor een supranationale elite. Tot slot is het model verweven met de opkomst van de informatietechnologie die de sociale verbanden hebben vernietigd die 250 jaar de kern van het kapitalisme vormden.

Belangrijker is evenwel dat het neoliberalisme, door haar nadruk op marktwerking en een zo’n klein en passief mogelijke overheid, in de praktijk voor een aanslag op het humanisme heeft gezorgd. Het gaat enkel nog om concurrentie die van staatswege is opgelegd aan alle sectoren van de samenleving. Sociale verbanden zijn uit elkaar gerukt. Burgers zijn gereduceerd tot klanten en consumenten en hebben alleen nog economische betekenis. Was in het tijdperk van het staatskapitalisme (1954-1979) de markt ondergeschikt aan de staat, in het neoliberale tijdperk (vanaf 1979), die gepaard ging met deregulering, privatisering en individualisering, is de staat ondergeschikt gemaakt aan de markt.

Ethische code
Zoals de financiële crisis van 2008 en het bankroet van banken hebben laten zien, heeft het neoliberale economisch model tot ingewikkelde en oncontroleerbare financiële constructies op de huizenmarkt geleid. Waardoor het uiteindelijk wel mis moest gaan. Een van de belangrijkste drijfveren daarvoor is volgens Mason dat het neoliberalisme gepaard gaat met een beperkt ethisch besef en een minimum aan moraliteit. Zo hadden de arbeiders uit zijn geboorteplaats Leigh van generatie op generatie een duidelijke, gemeenschappelijke ethische code ontwikkeld die wortelde in de noodzaak om andere keuzes te maken dan die hen werden voorgeschreven door directeuren, politieagenten en politici.
Door het neoliberalisme is dit allemaal ontmanteld. Het neoliberalisme heeft de samenleving gedepolitiseerd, burgers tot één- of tweedimensionale individuen gereduceerd en de basis gelegd voor de onvrede in de samenleving. ‘Als deze generatie wil opkomen voor haar recht om een compleet driedimensionaal menselijk leven te leiden, haar recht op vrije meningsuiting, haar recht om niet continu in de gaten gehouden te worden en niet politiek gemanipuleerd te worden, moet ze inzien dat ze dit niet voor elkaar krijgt in de persoonlijke levenssfeer, omdat overal ter wereld georganiseerde krachten opkomen die ons deze vrijheden af willen nemen,’ aldus Mason.

Onderscheid
Volgens Mason heeft het neoliberalisme het kapitalistisch model inhoudsloos gemaakt en alle rechtvaardiging daarvoor weggeslagen. Hij legt een interessante relatie tussen het faillissement van het neoliberale model, de rol die hightechbedrijven hebben en de versterking van het antihumanisme dat het gevolg is van de ongebreidelde toepassing van artificiële intelligente en het geruisloos toepassen van logaritmen door bedrijven. Hij grijpt daarvoor terug op het gedachtegoed van de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt.

In 1951 schreef Arendt dat de ideale onderdaan van een totalitaire staat niet de overtuigde nazi of communist is, maar ‘mensen voor wie het onderscheid tussen feit en fictie (i.e. de realiteit van hun ervaringen) en het onderscheid tussen waar en onwaar (i.e. intellectuele standaarden) geen rol meer spelen.’ De manier waarop burgers de laatste jaren via sociale media massaal met nepnieuws worden bestookt, heeft volgens Mason vooral tot doel dat burgers niet meer na gaan denken, niet meer met elkaar in gesprek gaan en niet meer vanuit het standpunt van iemand gaan denken. Het via duizenden bots verzenden van nepnieuws levert volgens Mason een ernstige bedreiging op. Het bevordert opvattingen als zouden feiten of waarheid niet meer bestaan of geen verschil meer tussen goed en kwaad.

Postmodernisme
De samenleving is in liberaal individualisme blijven steken. Dat is volgens Mason overigens niet enkel aan het neoliberalisme en aan conservatieve denkers te wijten. Het voorbereidende werk voor de aanval op de ratio is ook verricht door een linkse academische stroming die postmodernisme heet. Tal van postmoderne denkers, zoals de Franse socioloog Foucault en de Franse filosoof Baudrillard, hebben de ratio bekritiseerd. Zo begreep Foucault wat voor mensen we zouden moeten worden in een geprivatiseerde, uiterst competitieve en verarmde samenleving: ‘ondernemers van het zelf’. Burgers werden gedwongen om voortdurend met risicoanalyses bezig te zijn. Jean Baudrillard ging nog een stap verder. Hij schreef in 1987 dat het menselijk lichaam overbodig was geworden omdat ‘tegenwoordig alles geconcentreerd is in de hersenen en de genetisch opmaak, waarin de operationele definitie van het bestaan kan worden opgevat’. Het enige wat het postmodernisme heeft voorgebracht is volgens Mason een antitheorie over de mens: zijn zelf is gefragmenteerd, zijn vermogen tot autonoom handelen is verdwenen en zijn wetenschappelijk denken is veranderd in ideologie.

Radicaal humanisme
De vraag wat de mens is en zo bijzonder maakt, is door de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie in een nieuwe fase terecht gekomen. Voor het eerst wordt het mogelijk dat machines zich los van menselijke tussenkomst op basis van algoritmen kunnen doorontwikkelen. En wordt het mogelijk de mensheid te bevrijden van haar biologische beperkingen. Deze ontdekking plaatst de mensheid volgens Mason in twee kampen. Een eerste kamp, het kamp van de transhumanisten, dat technologie wil gebruiken om ons lichaam en onze hersenen om te bouwen teneinde de mens te perfectioneren. En een tweede kamp, het kamp van de posthumanisten, dat vindt dat de bestaande soort helemaal geen nut meer heeft, nu machines al het fysieke werk kunnen doen.
Beiden kampen geven het verkeerde antwoord, is Masons stellige reactie. De weg naar menselijke vrijheid kan volgens Mason alleen bereikt worden door technologische vooruitgang én sociale verandering. Met het boek staat Mason in tactisch opzicht tegenover het eerste kamp en in alle opzichten lijnrecht tegenover het tweede kamp.
Alleen het radicaal humanisme garandeert dat de hele menselijke soort evenveel gebruik kan maken van machines, werktuigen en technologieën die het leven om ons heen verbeteren, aldus Mason. Vrijheid kan alleen bereikt worden door technologie én maatschappij te veranderen. Niet door de biologie van de Homo sapiens op te kalefateren en te upgraden. Een stralende toekomst is met andere woorden alleen mogelijk wanneer in ‘de nieuwe economie’ de behoeften van de mens weer centraal komen te staan.

Paul Mason, Een stralende toekomst; een radicaal pleidooi voor menselijkheid. De Bezige Bij, 400 pagina’s.