Het Pijnstillerimperium

Met Het Pijnstillerimperium. De geheime familie achter de opiatencrisis heeft Patrick Radden Keefe een intrigerende journalistieke thriller geschreven, vindt Lex Cachet. Cachet bespreekt het boek en vraagt zich af: vindt een dergelijk probleem met pijnstillers ook plaats in Nederland?

Waar denkt u in Nederland aan bij het woord verslaving? Waarschijnlijk in de eerste plaats aan drugs in vele maten en soorten. Daarna mogelijk aan alcohol; al is feitelijk het aantal alcoholverslaafden vele malen groter dan het aantal drugsverslaafden. Misschien denkt u ook nog even aan gokverslaving, nu recent online gokken in Nederland gelegaliseerd is en de STER-reclame daarvoor ’s avonds laat niet te missen valt. Medicijnverslaving is, waarschijnlijk, niet het eerste waar u aan denkt en misschien zelfs niet het laatste. Toch is het – ook in Nederland – een omvangrijk probleem.[1] In Nederland betreft medicijnverslaving vooral kalmerende middelen – ‘pammetjes’ – in allerlei vormen.

Epidemische pijnstillerverslaving
Medicijnverslaving kan vele vormen hebben. De VS worden de afgelopen decennia geteisterd door een werkelijk epidemische verslaving aan pijnstillers; opioïden – synthetische opiaten – als Oxycodon en OxyContin, die overigens ook in Nederland op redelijk grote schaal toegepast worden. Daarover straks meer. Naar schatting zijn in de VS al 450.000 mensen overleden aan een overdosis van deze pijnstillers (p.13).
Over de opiatencrisis in de VS heeft Patrick Radden Keefe een fascinerend boek geschreven.[2] In dat boek staat de vraag centraal hoe het zo ver heeft kunnen komen. En bij het beantwoorden van die vraag staat de rol van één familie centraal, de Sacklers. Als de bijna onzichtbare eigenaren van Purdue Pharma zijn zij verantwoordelijk voor de ontwikkeling, de productie en in het bijzonder de marketing van OxyContin. Vooral dat laatste: marketing. De grondleggers van het Sackler imperium hadden vaak niet alleen een medische achtergrond maar ook of vooral vaardigheden in reclame en marketing. Eigen bureaus op dat terrein hebben een enorm belangrijke rol gespeeld bij het in de markt zetten van OxyContin als een effectief en veilig opiaat.

De Sacklers hebben werkelijk geen middel onbeproefd gelaten, zo laat Radden Keefe zien, om de van oudsher in de medische wereld tegen dergelijke zware en riskante middelen bestaande weerstanden te overwinnen. Dat is ze gelukt. OxyContin en verwante middelen bleken uiterst effectieve pijnstillers.[3] Commercieel ook een denderend succes: ‘om mee te beginnen en bij te blijven’ aldus de reclame (o.a. p. 379). Maar helaas bleken opioïden – tweemaal sterker dan morfine – voor velen ook een opstap naar afhankelijkheid, misbruik en verslaving. Het commerciële succes van Purdue legde tegelijkertijd de basis voor een maatschappelijke ramp van ongekend omvang. Grootschalig misbruik van OxyContin eiste veel slachtoffers. Eenmaal verslaafd was de stap naar, het verwante, heroïne klein en soms ook naar het nog veel sterkere fentanyl. Kortom een ramp, waarvan de werkelijke omvang pas laat – in een reeks rechtszaken – echt duidelijk zou worden. ‘Zeven van de tien ondervraagden omschreven het effect van OxyContin op hun gemeenschap als “verwoestend” (p.345), luidt een conclusie uit onderzoek dat Purdue zelf (!) liet doen ten behoeve van een rechtszaak in Kentucky.

Gewetenloze marketing en falend overheidsbeleid
Hoe kon het zo ver komen? Radden Keefe laat overtuigend, want zeer uitgebreid gedocumenteerd, zien dat aan de opiatencrisis in de VS een combinatie ten grondslag ligt van gewetenloze marketing en falend overheidstoezicht. Middelen die oorspronkelijk alleen palliatief, in de stervensfase, gebruikt werden kregen, letterlijk, een nieuw jasje. Dat ‘jasje’ – een coating ­- zorgde voor gereguleerde afgifte en zou daarmee verslaving als gevolg van een plotselinge ‘high’ voorkomen. Dat dat niet werkte, werd al vroeg van veel kanten gesignaleerd. Het weerhield Purdue en hun bazen er niet van het product te blijven pushen. Veelal met ongefundeerde claims over veiligheid, oorzaken van verslaving (het lag aan de verslaafden, niet aan OxyContin) en gekochte of vervalste onderzoeksresultaten. Zelfs de Amerikaanse toezichthouder op geneesmiddelen, de FDA, werd onder druk gezet, misleid en soms regelrecht omgekocht. ‘De opiatencrisis is onder meer een parabel over het indrukwekkend vermogen van private ondernemingen om openbare instellingen te ondermijnen’ (p. 378).

Al met al een soort horrorstory van ongekende omvang en met vreselijke gevolgen voor velen. Maar niet voor de Sacklers zelf. Zij bleven lange tijd als farmaceuten uit beeld. Zichtbaar waren ze alleen als societyfiguren die gul en gretig de rol van mecenas speelden. De complete Egyptische tempel die ze aan het Metropolitan Museum in New York schonken is slechts één van hun vele schenkingen en donaties. Pas vrij recent heeft een lange reeks rechtszaken, hoorzittingen en onderzoeken de gewetenloze manier in beeld gebracht waarop ze hun kapitaal vergaard hebben. Voor de Sacklers overigens allerminst reden om schuld te bekennen. De rechtszaken in de VS waren voor hen vooral aanleiding om hun activiteiten meer op nieuwe, buitenlandse, markten te richten.

Thriller
Het Pijnstillerimperium leest als een journalistieke thriller. Her en der had het boek misschien wat compacter mogen zijn, maar dat geldt voor zo veel boeken. Wat opvalt is de uiterst grondige onderbouwing van alles wat beweerd wordt. Dat lijkt meer dan alleen maar een verdienste van de auteur. Het is in een sterk gejuridiseerd land als de VS zeker ook bittere noodzaak. Wie ongefundeerd zou beschuldigen, zal ook nu nog in de volgende generatie Sacklers een sterke en onverzoenlijke tegenstander vinden. Radden Keefe mijdt die valkuil met verve, zoals blijkt uit zijn uitgebreide bronnenverantwoording (p. 465 – 471). Overigens weerhoudt ook dat de Sacklers er niet van hem met alle denkbare middelen tegen te werken en te intimideren.

Een boek als dit roept natuurlijk de vraag op hoe het in Nederland gesteld is met gebruik en misbruik van dergelijke zware en riskante pijnstillers. Het is moeilijk daar een pertinent antwoord op te geven. Dat dergelijke middelen ook in Nederland, op vrij grote schaal en puur medisch, gebruikt worden, staat vast. Het zijn bij uitstek middelen die ingezet worden om operatiepatiënten snel na, bijvoorbeeld, een heupoperatie weer te mobiliseren. Toch zijn er voor misbruik op grote schaal weinig aanwijzingen. Enerzijds heeft dat te maken met het feit dat geneesmiddelenreclame in Nederland veel meer aan banden is gelegd dan in de VS; zeker reclame direct gericht op patiënten en artsen. Anderzijds is er in Nederland ook een veel restrictiever beleid inzake het voorschrijven van zware medicijnen. Waarschijnlijk zouden ook verzekeraars al snel argwaan krijgen als artsen onevenredig veel opioïden zouden voorschrijven.

Bestellen zonder recept
Helemaal probleemloos lijkt de situatie in ons land ook weer niet. Een simpele zoekoperatie op het gewone open internet levert meteen een groot aantal aanbieders van OxyContin en Oxycodon op; ‘bestellen zonder recept’. Wie dat wil kan niet alleen relatief laag gedoseerde versies krijgen; zelfs de zwaarste versie die in de handel is (Oxycodon 80mg) is illegaal verkrijgbaar voor wie een euro of honderd aan 30 tabletten wil besteden. Misschien zou het verstandig zijn als de overheid wat actiever gaat optreden tegen de illegale handel in dergelijke zware en mogelijk ernstig verslavende geneesmiddelen. Voor het te laat is en we ook in Nederland met een omvangrijke opiatencrisis te maken hebben.

In de VS is uiteindelijk een enorme juridische strijd over de desastreuze gevolgen van OxyContin losgebrand. Nu het echt niet meer anders kan proberen de Sacklers met een schikking het vege lijf te redden. Purdue zou privaat failliet moeten gaan maar als publieke voorziening (!) moeten voortbestaan, in het belang van de zo essentiële pijnstilling. Dat zou ook de financiële basis bieden voor een miljardenschikking met de vele slachtoffers. Koekjes van eigen deeg dus. In ruil voor dit alles zou de familie van elke persoonlijke aansprakelijkheid gevrijwaard moeten worden. Even, in 2019, lijkt de familie door deze deal zelf opnieuw buiten schot te blijven. Maar recent – in december 2021 – heeft een federale rechter deze deal alsnog nietig verklaard.[4] Wordt dus vervolgd.

Noten

[1] Recente cijfers zijn uiterst schaars. Voor een, al weer wat ouder beeld, zie: https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/hoeveel-mensen-zijn-verslaafd-en-hoeveel-zijn-er-in-behandeling/

[2] Patrick Radden Keefe, Het Pijnstillerimperium. De geheime familiegeschiedenis achter de opiatencrisis. Nieuw Amsterdam: 2021. 560 pagina’s.

[3] Purdue heeft met OcyContin een grote rol gespeeld bij het normaliseren van opioïde gebruik en het veroorzaken van de opiaten crisis in de VS. Maar zeker niet als enige. Er zijn talrijke vergelijkbare producten.

[4] https://lc.nl/economie/Rechter-verbiedt-faillissementstruc-pijnstillerfabrikant-Purdue-27346505.html