Hoe herstellen we het vertrouwen in de politiek?

Aan het nieuwe kabinet is de schone taak om het vertrouwen van inwoners te herstellen. Effectief beleid en het meer betrekken van inwoners kunnen daarbij helpen, is te lezen in een publicatie van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Peter Vogel is enthousiast over de ideeën van het SCP, maar heeft ook twijfels.

Met het aantreden van de nieuwe regering zal er van de nieuwe bewindslieden veel gevergd gaan worden. De kloof tussen de burgers en de politiek is gigantisch. Het nieuwe kabinet zal met spoed de vertrouwensbreuk willen herstellen.[1] Er is geen tijd te verliezen. De bewindslieden die vandaag op het bordes staan, hebben zo’n campagne niet nodig om te weten wat er broeit in de samenleving.[2] Uit recent onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) blijkt dat het vertrouwen in de landelijke politiek het afgelopen jaar verder is gedaald. Los van de grote hervormingen die zijn aangekondigd (arbeidsmarkt, klimaat), zal het kabinet het gedeukte vertrouwen van de burger willen herstellen. Rutte belooft een nieuw elan met meer transparantie en een nieuwe bestuurscultuur. Maar of een vastgeroest systeem van denken opeens kan veranderen is nog maar de vraag. De premier heeft toegezegd dat het debat uit de achterkamers van de coalitie wordt gehaald en naar het parlement en de Trêveszaal gebracht. Dualisme moet zegevieren. Niet alleen als handreiking aan de oppositie, ook omdat de burger weinig waardering heeft voor politieke besluiten die al op voorhand zijn beklonken.[3]

Menselijke kant
In mei 2014 publiceerde ik het artikel Filosoferen over bureaucratie[4] waarin ik reflecteerde op een interessante column, De anonieme macht van de bureaucratie van Paul de Blot.[5] De Blot schreef: “Van nature leeft er in mensen een gevoel van verantwoordelijkheid voor de medemens. Dat gevoel leeft ook bij de samenstellers van het regeringsbeleid maar de spirituele rijkdom ervan wordt vaak verstikt door de bureaucratische verstarring. Reglementen zijn zeker nodig maar het menselijk gelaat mag niet verloren gaan. De politiek heeft mooie beleidsregels en met de beste bedoelingen worden die door de bureaucratische woorden door de bureaucratische staf vertaald in praktische richtlijnen. Helaas raakt vanaf dit punt het menselijk gelaat verminkt, want het moet allemaal door de digitale denkende computers en rekenmachines verwerkt kunnen worden.”[6]

Dat er nu nog steeds bij overheidsbesluiten te weinig met de menselijke kant rekening wordt gehouden blijkt wel uit de talloze overheidshandelingen waarin weer van alles misging. Zoals de toeslagenaffaire, de Belastingdienst die jarenlang met enige regelmaat burgers op de zwarte lijst zette vanwege hun uiterlijke voorkomen of hun nationaliteit, grondverzakkingen in Groningen, het moddergooien van de Kamerleden onderling en de lange duur van de vorming van een nieuwe regering. Dat zorgt allemaal voor ondermijning van de rechtsstaat en een sterk afnemend vertrouwen van de burgers in de politiek. Zelfs columnist Raoul du Pré schreef in de Volkskrant over het buitenspel zetten van grote groepen burgers dat bijdraagt aan een steeds groter bestuurlijk probleem. Kiezers die steeds worden bevestigd in het idee dat zij er toch niet toe doen, drijven in het stemlokaal alleen maar verder weg.[7] Ook Kim Putters, directeur van het SCP, bepleitte in een publicatie om de menselijke maat bij beleidsvoorbereiding en uitvoering ter harte te nemen.[8]

Burgerperspectief
Op 10 januari 2022 publiceerde het SCP een reflectie op het regeerakkoord 2021-2025 vanuit het perspectief van de burger.[9] Het SCP stelt op basis van een eerste analyse van het coalitieakkoord dat er een belangrijke opdracht ligt voor het nieuwe kabinet om bij de uitwerking van het akkoord het leven van burgers en samenleven centraal te stellen. Het akkoord verkent kansrijke routes om maatschappelijke problemen aan te pakken en het SCP ziet kansen voor versterking van onze welvaart en ieders welbevinden. Om dat ook te realiseren moet echter aan meerdere randvoorwaarden worden voldaan. Het SCP adviseert daarom bij de uitwerking van dit coalitieakkoord te werken vanuit maatschappelijke opgaven om zo effectief beleid in te richten op de lange termijn. Oog voor de sociale en culturele dimensie van het leven van burgers, zoals sociale cohesie en zorgen over samenleven, is daarbij onmisbaar en ontbreken in het coalitieakkoord. Dat staat effectief beleid in de weg.

Het SCP adviseert de regering ook om meer aandacht te hebben voor het betrekken van burgers bij beleid, en daarbij een open blik naar mogelijke instrumenten te houden. Op die manier kunnen de voorkeuren van bijvoorbeeld mensen met minder opleiding en een lager inkomen ook beter tot uitdrukking komen in beleid. Effectiever beleid dat beter aansluit op het leven van mensen kan daarnaast ook helpen met het versterken van het politiek vertrouwen, een belangrijke ambitie in het coalitieakkoord.[10]

Uit de samenleving
De regering zal meer naar mensen moeten luisteren en de mensen een grotere inbreng moeten geven in de beleidsvoorbereiding en -uitvoering. Rutte belooft een cultuuromslag en een grotere transparantie maar de vraag is of dat werkelijk gaat gebeuren. Initiatieven om burgers bij beleidsvoorbereiding en uitvoering te betrekken, verwacht ik niet direct van de regering te zien, maar moet meer komen van lagere overheden of vanuit de samenleving zelf.

Ik vind de publicatie van het SCP indrukwekkend maar te moeilijk wat betreft uitvoerbaar-heid en de vraag is of de regering aanstoot aan de publicatie van het SCP zal nemen. Ik denk dat meer en grotere betrokkenheid van mensen niet op overheidsniveau moet worden georganiseerd maar op lokaal niveau. Belangrijk is dat dan zeker invloed van laag niveau, zeg advies geven over precaire vraagstukken, aan hogere bestuursorganen moet doorklinken.

Burgerfora[11]
In veel gemeenten is al sprake van een burgertop of burgerforum.[12] De steun voor het meer betrekken van burgers is er dus wel degelijk. Een opinieonderzoek laat zien dat een ruime meerderheid het idee van een burgerforum steunt. Er is meer steun (63 procent) voor een lokaal dan voor een nationaal burgerforum (54 procent). De reden hiervoor is dat er al de nodige ervaring is met deze vorm van inspraak. Steeds vaker wordt het instrument ook op landelijk niveau voorgesteld, bijvoorbeeld om burgers te betrekken bij discussies over klimaat of de toekomst van de zorg. Een groot voordeel is dat een burgerforum een manier kan zijn om andere perspectieven, belangen en ervaringen in te brengen in het politieke debat. Een burgerforum bestaat uit een groep burgers die wordt ingeloot om mee te praten over een maatschappelijk vraagstuk. Het idee is dat door loting de deelnemers een afspiegeling van de samenleving zijn. De deelnemers kunnen deskundigen raadplegen en brengen vervolgens een advies uit aan de politiek.

Wettelijke verankering
Belangrijk is dat het wettelijk vastgelegd moet worden dat de besluitvorming, dus vanuit het perspectief van de burger, door gemeenteraden, Provinciale Staten en/of Tweede Kamer als advies wordt meegenomen over een bepaald vraagstuk.[13]

Een burgerforum brengt niet haar eigen mening als advies in, maar adviseert namens burgers. Daarom heeft het forum informatie nodig over de mening van “de burgers”. Behalve dat een burgerforum burgers betrekt bij politieke besluitvorming, brengt het ook de kennis in de samenleving bijeen en vergroot het op die manier de kwaliteit van de democratische besluitvorming. Tik je ‘burgerforum’ in op Google, dan vind je talloze tips voor het transparant en goed functioneren van een burgerforum.

Hoewel ik achter het instellen van burgerfora sta, ben ik van mening dat er ook nadelen aan verbonden zijn. Een nadeel van een burgerforum zou kunnen zijn dat er een administratie nodig is en er een stroperige besluitvorming kan ontstaan. Ook bleek uit promotieonderzoek van Manon de Jong dat er binnen het burgerforum groepsprocessen kunnen ontstaan waarbij de groepsdynamiek een belangrijke rol kan gaan spelen. De creativiteit, het probleemoplossend denken, het kritisch denken en het leren in het burgerforum namen af. Haar onderzoeksresultaten lijken te onderstrepen hoe belangrijk goede facilitering en een goed groepsproces zijn voor het bereiken van succesvol resultaat. De kritische dynamiek die in het burgerforum ontstond, zou gecreëerd kunnen zijn door waargenomen bedreigingen, zoals het onzekere politieke klimaat, de grootte en diversiteit van de groep, de onbekende situatie (het burgerforum was een experiment) en de complexe opdracht.[14] Met de oprichting van een burgerforum (weliswaar een adviesorgaan) zou er weer een bestuurslaag in de structuur van bestuurslagen ontstaan die efficiëntie van de besluitvorming in de weg zou kunnen staan. De toekomst zal uitwijzen of het gaat werken.

Voetnoten

[1] Trouw, Bart Zuidervaart 9 januari 2022, Bij de start van Rutte IV doemen de eerste hindernissen al op

[2] Ibidem

[3] Ibidem

[4] Vogel, P., Filosoferen over bureaucratie, Artikel op Virtueel Bestuur van de Vereniging voor Bestuurskunde  mei 2014.

[5] Paul de Blot (1924-2019) oud-hoogleraar in organisatievernieuwing met de leerstoel Business Spiritualiteit, gaf zijn openbare les over de mystiek van het zakendoen. De estheticus De Blot is vooral bekend geworden door zijn spirituele benadering van het ondernemerschap en de mystiek van zakendoen.

[6] Blot, de, P., De anonieme macht van de bureaucratie, in Nieuwe leiders magazine voor waardevolle leiders, Rotterdam maart 2013, 10

[7] Pré du, Raoul, De Volkskrant 14 februari 2022.

[8] Prof. Kim Putters (1973) is hoogleraar Beleid en Sturing van de Zorg aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en directeur SCP.

[9] SCP Reflectie op het regeerakkoord 2021-2025 vanuit het burgerperspectief. 10 januari 2022

[10] Ibidem

[11]https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2021/11/04/draagvlak-voor-het-burgerforum

[12] Burgerberaad, VB Lokaal bestuur in perspectief, 25 februari 2022

[13] Het kabinet wil vanaf 2023 het Burgerforum kiesstelsel invoeren. Dit kiesstelsel biedt de kiezer de keuze om te stemmen op de gehele lijst van een partij of op een afzonderlijke kandidaat op de lijst. Kandidaten die kandidaatsstemmen krijgen, hebben in het nieuwe stelsel meer kans om gekozen te worden dan kandidaten nu met voorkeursstemmen. In dit voorstel wordt verder voorgesteld vanaf 2023 voor alle verkiezingen het aantal ondersteuningsverklaringen en de waarborgsommen te verhogen.

[14] Jong de, Manon, Burgerforum Kiesstelsel minder effectief door groepsdynamiek, promotieonderzoek Rijksuniversiteit Utrecht- 17 mei 2013