Succesverhalen: in gesprek met jurylid Mirko Noordegraaf

De Universiteit Utrecht, de Vereniging voor Bestuurskunde, de Vereniging voor Overheidsmanagement en platform O organiseren het Succesverhalenfestival 2021. Hierin worden verhalen verzameld over kleine en grote overwinningen in overheidsland. Het Succesverhalenfestival sprak met Mirko Noordegraaf, hoogleraar Publiek Management aan de Universiteit Utrecht en voorzitter van de Vereniging voor Bestuurskunde (VB).

In het verhalenfestival wordt van mensen gevraagd hun kleine of grote overwinning in de publieke sector specifiek door middel van een verhaal te beschrijven. Wat maakt voor jou een verhaal mooi en aansprekend?
‘Een verhaal is mooi als het “loopt”, op de een of andere manier gevoel bij lezers op roept, en als het helder is maar ook ruimte laat voor interpretatie. Sterker, mooie verhalen hebben iets ongrijpbaars, of op zijn minst de neiging bij lezers om het verder in te vullen of af te maken. Ik ben vele jaren geleden gepromoveerd op een proefschrift over de ambiguïteit in het werk van publieke managers, en voor mij heeft ambiguïteit met allerlei ervaringen in het leven te maken, inclusief literaire ervaringen, binnen – iets breder gedefinieerd – kunst en cultuur. “Mooie” kunst is niet alleen maar esthetisch mooi, maar moet niet te “af” zijn, ook verwarren, of lezers c.q. kijkers op het verkeerde been zetten, et cetera. Ik kom trouwens uit Rotterdam, en dat was de afgelopen decennia geen “mooie” stad, maar toch een mooie stad. Je moest daar moeite voor doen. Maar dit terzijde. Verder vind ik een verhaal aansprekend als een concreet verhaal, dat kan ook heel particulier, klein of specifiek zijn, voor “iets groters” staat. Als het bijvoorbeeld over individuele ervaringen gaat, waarin dan een grotere boodschap zit. Waardoor je dan getroffen en geraakt wordt. Dat je denkt, “ja, dat herken ik!” of “precies, zo zit dat”.’

Wanneer vind jij dat er sprake is van overheidssucces? Welke kanten van succesvol overheidshandelen zijn onderbelicht en welke grote of kleine successen van de overheid zie jijzelf?
‘Ik vind dat we in het algemeen te negatief over de overheid zijn. Dat is al heel lang zo, en dat is de laatste jaren versterkt, met veel media en (sociale media) nadruk op ICT-problemen, falende managers, niet te vertrouwen politici, gedoe in het kabinet, aftredende bewindspersonen, dubieuze declaraties en bonnetjes, ruziënde bestuurders, omvallende organisaties, privacy schendingen, en zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan. Dat is als overtreffende trap nog verder versterkt door de toeslagenaffaire, die een soort hoogtepunt is van de falende overheid, plus de falende publieke sector, plus de falende rechtsstaat.’

‘Ik wil de problemen die achter kindertoeslagen schuilgaan geenszins bagatelliseren, integendeel, daar is veel fout gegaan. Maar de problemen zijn niet enkel toe te schrijven aan kwaadwillende ambtelijke managers en ambtenaren, en ze zijn niet maatgevend voor het functioneren van “de overheid”. Op heel veel plekken worden prima prestaties geleverd, zoals bijvoorbeeld via verkiezingen van de overheidsmanager, -organisatie en -innovatie van het jaar prijzen wordt gemarkeerd. Als lid van de jury’s van die prijzen zag en zie ik hoeveel werk door overheidsorganisaties verzet wordt, hoezeer burgers en bedrijven goed worden bediend, hoe veel maatschappelijke waarde wordt toegevoegd. Alleen al dit uitlichten, via mooie verhalen, dat is als zodanig betekenisvol. Meer specifiek is het voor mij dan interessant om de minder zichtbare en minder te verwachten kanten van overheidssucces te verwoorden en verbeelden. Organisaties waar we minder of niks van horen, ambtelijk gedrag dat “het verschil weet te maken”, projecten die aantoonbare waarde voor betrokkenen hebben, professionele frontlinie acties die helpen aan waarden als leefbaarheid, gezondheid, veiligheid, inclusiviteit, duurzaamheid.’

Hoe kunnen positieve en negatieve verhalen naast elkaar bestaan? Doet de positieve kijk op overheidsfunctioneren in dit festival wel recht aan de werkelijkheid als deze overheid tegelijkertijd fouten maakt?
‘Het leven is nooit zwart-wit, en dat is de overheid ook niet. Voor alles geldt dat “de overheid” niet bestaat, maar dat dit over een scala aan transnationale, nationale en decentrale overheden gaat, met een enorme verzameling aan organisaties, eenheden, afdelingen, units, en teams. In zo’n veelkleurig landschap bestaan succes en fouten onvermijdelijk naast elkaar. En dat succes dan wel falen moet op eigen merites bekeken en beoordeeld worden. Soms heeft het te maken met aantoonbaar disfunctioneren, maar soms ook met grotere “krachten”.’

‘Zoals net gesteld, de toeslagenaffaire staat naast het succes van bijvoorbeeld de SVB, en is mede door politieke krachten veroorzaakt. Toeslagen moest onder politieke druk naar de Belastingdienst en dus gekoppeld worden aan inning; en toeslagen mochten mede door de Bulgarenfraude politiek gezien niet te zeer op grond van vertrouwen worden uitgekeerd. Vervolgens geldt dat een en dezelfde organisatie in de loop van de tijd succes dan wel falen mee kan maken. De zojuist genoemde SVB, die in 2020 overheidsorganisatie van het jaar werd, was nog maar enkele jaren geleden in crisis – de “PGB crisis”. Zo snel kan het gaan. Tot slot geldt dat fouten niet zomaar fouten zijn: hoe je er mee omgaat, of je willen afrekenen of leren, dat verschilt. Kortom, fouten kunnen ook leerzaam zijn, en bijdragen aan succes.’

Wat is voor jou de meerwaarde van het vertellen van een verhaal? Is er in een tijd van fake news, misinformatie en wetenschapsscepticisme wel behoefte aan nog meer verhalen; zijn er niet juist meer feiten en cijfers nodig?
‘Feiten en cijfers kunnen altijd nuttig zijn om zaken in perspectief te plaatsen, in dit geval overheidsoptreden. Dat kan gaan over de hoeveelheden goed presterende organisaties en wat zij dan allemaal presteren. De aantallen brieven, beschikkingen, subsidies, uitkeringen, burgerbrieven, klachten, et cetera. Maar ja, een minder cijfermatig krachtig beeld, met krachtige emoties, dat kan veel toonzettender zijn dan al die facts and figures bij elkaar. Het mooie van mooie verhalen is dat zij daar tegenwicht tegen bieden: een krachtig verhaal over een particuliere ervaring of een concreet project, dat kan veel veelzeggender zijn dat allerlei cijfers en plussen en minnen. Als dat dan niet alleen klopt en logisch is (logos) maar ook gevoel en emotie in zich draagt (pathos) en een boodschap of statement brengt (ethos), dan hebben we het niet over het feitelijke versus het narratieve, maar over een betekenisvolle duiding van de realiteit van overheidsoptreden met lading en uitstraling. Dat is heel belangrijk, juist in een cultuur van beeldvorming, indringende beelden en snelle quotes. Verhalen zullen die (snelle) beeldcultuur niet radicaal veranderen, maar ze kunnen wel aantrekkelijke plekken van betekenis en reflectie bieden.’

Welk advies wil je meegeven aan mensen die een verhaal willen schrijven en insturen voor het succesverhalenfestival?
‘Maak je eigen verhaal, met jouw ervaringen, toon, boodschap, en wees daarin authentiek. Maar denk tegelijkertijd aan de lezer en een mogelijk breder bereik. Wat heb je de wereld te vertellen? In dit geval, wat heb je de wereld van de overheid te vertellen, of nee, wat heb je de wereld over de overheid te vertellen?’