Succesvolle burgerparticipatie: een kwestie van structureel doen

Dit is het eerste van een serie van zes artikelen, waarin enkele overwegingen worden beschreven bij de inrichting van burgerparticipatie in een gemeente, met de gemeente als initiatiefnemer. Doel is een checklist te bieden voor de oordeelsvorming over het doel en de procesinrichting en over de te gebruiken instrumenten bij burgerparticipatie. Overigens wordt inmiddels ook gebruik gemaakt van de term overheidsparticipatie. Daarmee wil men uitdrukken dat niet de overheid maar de burger centraal staat. De overheid participeert in de processen van de burger, niet andersom.[1]

‘Weinig aanlokkelijk is een samenleving waarin steeds meer mensen zich terugtrekken in een eigen kamer, zonder besef van het huis dat we samen delen.’[2]). Dat doet afbreuk aan de kwaliteit van onze democratische samenleving en rechtstaat. Het gebeurt. Hoe komt dat? Zouden mensen echt ongeïnteresseerd zijn als het er op aankomt (Kierkegaard) of hebben we ons allemaal (te)veel terug getrokken in kleine kring (‘Cocooning’, Faith Popcorn, 1981) en/of hebben we het te druk om nog tijd te (willen) hebben voor andere zaken dan die direct voor ons van belang zijn, of beide?
Terwijl het vrijwilligerswerk toch nog steeds veel mensen aantrekt, van alle leeftijden: minstens 50 procent eens per jaar.[3] Zo ‘cocooned’ zijn we dan ook weer niet.

‘People demand freedom of speech as a compensation for the freedom of thought which they seldom use’

Soren Kierkegaard

De terugtrekkende beweging van burgers in een kleine cirkel is ook merkbaar in de politiek. De afstand tot de burgers neemt toe. Dat is een risico voor de geloofwaardigheid van de democratische rechtsstaat. Het is ook en vooral voelbaar bij de lokale politiek bestuurlijke idee-ontwikkeling en besluitvorming. Niet voor niets is er een hoge inzet om de burgerparticipatie te bevorderen bij lokale idee- en beleidsontwikkeling of besluitvorming. Movisie onderscheidt drie vormen[4]:

• Meedenken en meebeslissen: inwoners hebben een stem in de aanpak en uitvoering.
• Participatie in de uitvoering: inwoners hebben een belangrijke rol en stem in de daadwerkelijke uitvoering van activiteiten of dienstverlening.
• Burgerinitiatieven: inwoners zijn zelf aan zet. Zij bedenken initiatieven en voeren uit.

In deze serie wordt ingegaan op de eerste vorm van burgerparticipatie, ‘meedenken en meebeslissen’. De aanpak ervan is afhankelijk van het doel, de te bereiken inwoners (doelgroep), het vraagstuk en van de mogelijkheden van de betrokkenen als geïllustreerd door de beslisboom van de gemeente Amsterdam (2012) op de volgende bladzijde.[5] De invulling gaat van een enquête[6] (onder andere Amstelveen) en het verzamelen van ideeën (Rhenen, Hoogeveen, Gageldonk)[7] tot een online discussieplatform[8] en een centraal platform voor burgerparticipatie[9]. De variëteit wordt geïllustreerd door de vele voorbeelden waar ook soortgelijke vraagstukken soms heel anders opgepakt worden. Onder meer de VNG heeft een databank met voorbeelden[10]. Recent opende Amsterdam ‘open stad’[11], waarin instrumenten en aanpak voor burgerparticipatie getoond vanuit divers perspectief. Men helpt ook actief bij het realiseren van passende instrumenten voor burgerparticipatie bij een vraagstuk of project. Het illustreert het zoeken naar een effectieve inclusieve aanpak. Het illustreert ook dat er niet zoiets is als één generieke aanpak met tools voor een succesvolle burgerparticipatie. Die varieert.

Eenduidig en meerduidig
Er zijn twee vormen van burgerparticipatie. Een éénduidige burgerparticipatie kent een vraag met concrete antwoorden waaruit gekozen wordt, bijvoorbeeld een enquête. Een meerduidige burgerparticipatie kent een open vraag die gaandeweg langs alternatieven en een keuze ingevuld wordt, bv bij beleidsontwikkeling. Dergelijke burgerparticipatie trajecten kennen veel varianten voor de invulling met stappen, analyse-instrumenten en media. Deze bijdrage biedt daarom niet een one size fits all-model. Het biedt een aantal overwegingen bij de inrichting van het proces van burgerparticipatie, een soort checklist. Dat wordt toegelicht in het volgende, te beginnen met de voorwaarden voor de inrichting.

Voorwaarden samengevat
In alle gevallen zijn de volgende voorwaarden van belang bij de inrichting van burgerparticipatie:

• A. Inzet van de fysieke en de virtuele wereld.
• B. Duidelijke rol en verantwoordelijkheid van betrokkenen en duidelijke spelregels.
• C. Zichtbare betrokkenheid van de politiek bij de burgerparticipatie.
• D. Representatieve (sub)set burgers bij de burgerparticipatie.
• E. Een goede procesregisseur met een online procesplatform als toezichthouder op de spelregels.
• F. Gebruik verschillende media, oa. online tools, voor het informeren van burgers over onderwerp, vraag en deelname en voor het aantrekken van bijdragen.
• G. Waarborg de authenticiteit en de validiteit van de bijdrage en de onafhankelijkheid in en de transparantie van de verwerking van bijdragen.
• H. Maak het effect zichtbaar van de bijdragen op de idee ontwikkeling, het uiteindelijke voorstel en/of besluit.
• I. Transparantie in het proces door overzichtelijke proces-stappen.

In haar onderzoek onderscheidt Rathenau[12] vijf voorwaarden. Aan de hiervoor genoemde, voegt zij toe de voorwaarden: (1) verbind het proces aan een concrete agenda of besluit; (2) doe meer dan handtekeningen verzamelen; (3) herhaal en verbeter. De laatste twee komen terug in de inhoud en strekking van deze serie. De eerste ligt in het verlengde van voorwaarde B, G en H. Er valt immers geen effect zichtbaar te maken als niet duidelijk is over welke concrete agenda of besluit het gaat.
De voorwaarden A t/m H worden worden toegelicht in de volgende vier artikelen uit deze serie. In het zesde worden de conclusies besproken.
De serie illustreert dat een goede representatieve burgerparticipatie te doen is met relatief beperkte middelen en voor een grote diversiteit van vragen, klein en groot met een bijhorend simpel of complex proces van burgerparticipatie. De centrale vraag is wat u, de politiek en de burger, er voor over heeft om een zo democratisch mogelijke omgeving in uw gemeente te (helpen) realiseren met een evenwichtige representatieve inbreng van inwoners voor oordeelsvorming en besluitvorming bij lokale vraagstukken.

• Footnotes
• [1] ‘Loslaten in vertrouwen Naar een nieuwe verhouding tussen overheid, markt én samenleving’; Rob; december 2012, blz 71
• [2] ‘Kersttoespraak van Zijne Majesteit de Koning, 25 december 2017’; https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2017/12/25/kersttoespraak-van-zijne-majesteit-de-koning-25-december-2017
• [3] https://www.cbf.nl/nieuwsbericht/helft-nederlanders-doet-wel-eens-vrijwilligerswerk?gclid=EAIaIQobChMI07rV-rml2AIVFjwbCh0CqgehEAAYASAAEgJxdPD_BwE
• [4] ‘Samen innoveren’; 2017 10; Movisie, blz 22
• [5] https://www.publicspaceinfo.nl/media/uploads/files/AMSTERDAM_2012_0018.pdf en https://www.publicspaceinfo.nl/media/uploads/files/AMSTERDAM_2013_0017.pdf
• [6] Gemeenteraad buiten spel bij fietsbrug’; 2017 11 10; Johan Bos; http://amstelveen.blog.nl/politiek/2017/11/10/fietsbrug-a9-al-10-000-stemmers.
• [7] https://www.ikbuurtmee.nl/home/ (Rhenen) en http://tippanelhoogeveen.nl/ en https://www.youtube.com/watch?v=P7CfGgrjAgg (Gageldonk)
• [8] www.kialo.com
• [9] ‘De participatieladder in het digitale tijdperk’; 2016 06; Citizenlab; https://www.citizenlab.co/blog/burgerparticipatie-nl/participatieladder-digitale-tijdperk/?lang=nl
• [10] https://praktijkvoorbeelden.vng.nl/databank/burgerparticipatie.aspx
• [11] www.Amsterdam.nl/openstad
• [12] Gelezen nadat dit artikel al geschreven was: Korthagen, I. en I. van Keulen, Online meebeslissen – Lessen uit onderzoek naar digitale burgerparticipatie voor het Europees Parlement. Den Haag, Rathenau Instituut, 2017.