Wat maakt een overheidsmanager succesvol?

Wat maakt volgens ambtenaren een overheidsmanager succesvol? Dat blijkt een combinatie van mensgericht en visionair leiderschap te zijn. Ook leiderschap gericht op maatschappelijk en politiek bewustzijn, speelt een belangrijke rol. Leiderschapsontwikkeling moet om die reden gericht zijn op een repertoire aan diverse vaardigheden en gedragingen. Dat blijkt uit onderzoek onder bijna 5300 ambtenaren.

Ook dit jaar reikt de Vereniging OverheidsManagement (VOM) de prijs uit voor de Overheidsmanager van het Jaar. Het is een mooie manier om overheidsmanagers in het zonnetje te zetten. Genomineerden voor de Overheidsmanager van het Jaar hebben op een bijzondere manier leiderschap getoond en een bijzondere prestatie geleverd, zoals het navigeren van de organisatie door (politiek) turbulente tijden.
Het werk van overheidsmanagers is er in de afgelopen jaren niet gemakkelijker op geworden. De Tweede Kamer stelt steeds meer Kamervragen en publieke organisaties worden zelfs op casusniveau gevolgd. Kritische burgers laten zich duidelijk horen als beleid hen niet bevalt en overheidsmanagers moeten – met minder – steeds meer proberen te doen. Als een kompas in zwaar weer kan het leiderschap van overheidsmanagers het verschil maken. Maar wat voor leiderschapsgedrag vinden ambtenaren eigenlijk belangrijk? In aanloop naar de verkiezingen van 2018 en 2019 hebben wij in totaal bijna 5300 ambtenaren gevraagd welk leiderschap een overheidsmanager succesvol maakt. In dit artikel delen we enkele bevindingen.

Publiek leiderschap
Omdat er over leiderschap boekenkasten vol zijn geschreven, hebben we op basis van de literatuur vier criteria onderscheiden, criteria die ook door de jury worden gehanteerd:

• De eerste categorie is mensgericht leiderschap. Dit type leiderschap kenmerkt zich door een focus op de ontwikkeling van medewerkers, door individuele aandacht en door het stimuleren om kritisch mee te denken binnen de organisatie.
• De tweede categorie is visionair leiderschap. Hier draait het om leiderschapsgedrag waarmee overheidsmanagers richting geven aan de organisatie, en medewerkers inspireren en motiveren om de doelen van de organisatie te behalen.
• De derde categorie is gezaghebbende bescheidenheid. Een authentieke overheidsmanager die zijn of haar positie en prestaties in het juiste perspectief weet te plaatsen, kan medewerkers sturen op basis van gezag in plaats van macht.
• De vierde en laatste categorie is maatschappelijk en politiek bewustzijn. Het gaat hierbij om gedeeld leiderschap; leiderschapsgedrag gericht op een breder verband en niet alleen het eigen domein, waarbij een overheidsmanager zich goed bewust is van de positie te midden van politiek, ambtenarij en maatschappelijk middenveld.

Deelnemers aan het onderzoek kregen in willekeurige volgorde 14 stellingen te lezen over leiderschap, verdeeld over de verschillende criteria, en konden op basis hiervan een top 5 maken van wat volgens hen belangrijk leiderschapsgedrag is. Dat leverde de volgende top 5 van Nederlandse ambtenaren. Een succesvolle overheidsmanager:

• Communiceert helder wat van mensen verwacht wordt
• Helpt medewerkers zichzelf te ontwikkelen
• Werkt oprecht en bewust ten dienste van het algemeen belang
• Houdt rekening met individuele behoeften en mogelijkheden van medewerkers
• Is zich bewust van zijn/haar rol tussen politiek, organisatie en maatschappelijk middenveld

De lijst laat zien dat succesvolle overheidsmanagers worden gewaardeerd om het combineren van leiderschapsgedragingen uit verschillende categorieën. De stellingen die te maken hebben met gezaghebbende bescheidenheid, scoren vrijwel zonder uitzondering een stuk lager en worden ook minder vaak opgenomen in de top 5’s.
Interessant om te zien is dat het belang van heldere communicatie door overheidsmanagers breed wordt gedeeld, meer dan 15 procent van de respondenten zette dit op de eerste plaats en meer dan 60 procent van de respondenten gaf dit een plaats in de top 5. Het bewustzijn van de rol van een overheidsmanager tussen politiek, organisatie en maatschappelijk middenveld is als vijfde ook interessant omdat het door 60 procent van de respondent niet eens wordt opgenomen in de top 5, maar als het wordt opgenomen krijgt het vaak een hoge notering.

Waardering van leiderschapskenmerken
Als we een laag dieper de cijfers induiken, zien we een aantal interessante verschillen. Waar mannen vooral mensgericht leiderschap belangrijk vinden, waarderen vrouwen het maatschappelijk en politiek bewustzijn van een overheidsmanager relatief meer. Vrouwen vinden het belangrijk dat een overheidsmanager oprecht en bewust ten dienste van het algemeen belang werkt en geven ook een hogere waardering dan mannen aan overheidsmanagers die zich bewust zijn van hun plek tussen politiek, organisatie en maatschappelijk middenveld.

Mannen vinden gemiddeld genomen mensgericht leiderschap het belangrijkste, waarbij zij een tweetal gedragingen uit deze categorie hoger waarderen dan vrouwen: het stimuleren van medewerkers om met ideeën te komen en vergevingsgezindheid als medewerkers fouten maken. Overigens waarderen zowel mannen als vrouwen helder communiceren als belangrijkste leiderschapsgedrag. Als we kijken naar wat verschillende leeftijdscohorten belangrijk vinden, dan zien we weinig grote verschillen. Waar ambtenaren boven de 56 nipt maatschappelijk en politiek bewustzijn als belangrijkste categorie bestempelen, kiezen alle andere leeftijdscategorieën voor mensgericht leiderschap. Alle leeftijdscohorten nemen dezelfde leiderschapsgedragingen op in hun top 5 (namelijk de lijst die hierboven gepresenteerd wordt), op één na: ambtenaren tussen de 35-45 vinden open staan voor kritiek net wat belangrijker dan het bewustzijn van de rol tussen politiek, organisatie en middenveld. De volgorde van de top 5 is ook vrijwel overal hetzelfde, met als interessant verschil dat ambtenaren in de jongste categorie (tot 35) hulp om medewerkers te ontwikkelen op één zetten, waar de andere leeftijdsgroepen kiezen voor communicatie als belangrijkste leiderschapsgedrag.
Ook als we naar sectoren kijken waar de respondenten in werken, zien we interessante verschillen. Zo zijn er slechts twee sectoren waarin visionair leiderschap het hoogste scoort, namelijk bij de rechterlijke macht en defensie. Hoewel niet gevraagd is naar het waarom van deze waardering, zouden de grote hervormingen in deze sectoren daar debet aan kunnen zijn. Ze vergroten mogelijk de vraag naar leiderschapsgedrag waarin een duidelijke visie voor de toekomst centraal staat. Andere interessante observaties zijn dat ambtenaren werkzaam bij gemeenten en provincies maatschappelijk en politiek bewustzijn hoog waarderen, terwijl ambtenaren bij het rijk mensgericht leiderschap een relatief hoge plaats in de ranking geven. Wat leren we van wat ambtenaren succesvolle overheidsmanagers vinden?

Belangrijke lessen
Uit deze beschrijvende analyse kunnen twee belangrijke lessen worden getrokken. Allereerst laten de cijfers zien dat elementen uit mensgericht leiderschap, visionair leiderschap en leiderschap gericht op maatschappelijk en politiek bewustzijn als belangrijk worden gezien. Dat betekent dus ook dat leiderschapsontwikkeling niet alleen in het teken kan staan van één van deze categorieën maar gericht moet zijn op een repertoire aan diverse vaardigheden en gedragingen. Daarnaast laten de cijfers zien dat niet alleen leiderschap gericht op de interne organisatie door medewerkers wordt gewaardeerd, maar ook leiderschapsgedrag dat over organisatiegrenzen heen kijkt.
Ten tweede zien we dat niet iedereen hetzelfde denkt over succesvol leiderschap. Dat mannen en vrouwen en medewerkers in verschillende sectoren daar verschillend tegenaan kijken, onderstreept het belang van kijken naar leiderschap als gedragsrepertoire. En hoewel dit de verkiezing van die ene allerbeste overheidsmanager van het jaar nuanceert, geeft het tegelijkertijd de complexiteit van het werk weer. Goede voorbeelden daarvan kunnen we niet vaak genoeg in het zonnetje zetten!